آتوسا آرین

طاق و گنبد همواره جزئی جدایی‌ناپذیر از معماری ناحیه خراسان بزرگ و ایران بوده است. با حمله ترکان غزنوی و غوری به شبه‌قارّه، ویژگی‌های خاص معماری ایرانی وارد معماری سلاطین دهلی شد. حاکمان این دوره سنّت معماری سلجوقی را با خود برای صنعتگران شبه‌قارّه به ارمغان آوردند. بنابراین، با مشاهده طاق‌های جناغی و گنبدهای این دوره به نفوذ معماری سلجوقی در ساخت آن‌ها می‌توان پی برد. یکی از این بناها، دیوار قبله در صحن مسجد قوةالاسلام است که ردیف طاقگان پیوسته به شبستان آن یادآور کاربرد طاق کاذب در ایوان مساجد ایرانی است. دیگری، علائی‌دروازه است که در آن سیر تحول کاربرد طاق کاذب به طاق و گنبد واقعی را به‌خوبی می‌توان مشاهده کرد. ازآنجاکه پژوهش‌های صورت‌گرفته در این زمینه اندک است، در ادامه، این پرسش‌ها مطرح می‌شود: سبک غالب معماری شبه‌قارّه برای اجرای طاق چه بوده است؟ جایگزینی تیرْسقف با طاق کاذب چگونه و تحت چه شرایطی انجام گرفته است؟ نحوه اجرای طاق‌های واقعی به چه صورت بوده است؟ و درنهایت، سیر انتقال گنبد کاذب به گنبد واقعی چگونه بوده است؟ هدف از این پژوهش، مطالعه نحوه و مراحل اجرای طاق‌ها و گنبدهایی در شبه‌قاره است که خاستگاه ایرانی داشته‌اند. رویکرد نظری تحقیق، مطالعات تاریخ فرهنگی و روش تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی است. بنابر مطالعه مقدماتی انجام‌شده، سلاطین دهلی با خاستگاه جغرافیایی خراسان بزرگ، خواهان اجرای سنّت‌های معماری و هنری آن نواحی در دهلی بوده‌اند. معماران هندی نیز تلفیقی از ایده‌های حاکمان جدید با سنّت کهن معماری شبه‌قارّه را در بناهای این دوره پدید آورده‌اند.