توران عرب مختاری

پیشینه و هدف: تاب آوری معیشتی ترکیبی از مفاهیم تاب آوری و معیشت است که برای مطالعه معیشت روستاییان و تاب آوری آن ها پس از آشفتگی ها و شوک ها به کار گرفته می شود و در تحقیقات مختلف در زمینه تغییرات اقلیمی، مدیریت بلایا، امنیت غذایی، بوم شناسی اجتماعی و توسعه پایدار به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است. در این راستا، هدف پژوهش حاضر آن است تا با تکیه بر فراتحلیل مطالعات انجام شده در حوزه تاب آوری معیشتی روستایی، ضمن شناسایی نظریه های مورد استفاده برای تبیین تاب آوری معیشتی، متغیرها و عوامل مؤثر بر آن، توضیح دهد که چه متغیرهایی به عنوان متغیر وابسته با تاب آوری معیشتی در مناطق روستایی ایران مرتبط هستند و چه متغیرهایی تحت تأثیر بهبود تاب آوری معیشتی در مناطق کشور قرار می گیرند تا زمینه را برای تحقیقات آینده برای بهبود و ارتقای تاب آوری معیشتی در این نوع جوامع فراهم کند. روش شناسی: رویکرد مورد استفاده در پژوهش حاضر کیفی و مبتنی بر روش اسنادی فراتحلیل است. جامعه آماری این پژوهش، مطالعاتی است که در بازه زمانی 1392 تا 1401 در مورد موضوع تاب آوری معیشتی در ایران نوشته شده اند. برای انتخاب حجم نمونه، با توجه به هدف تحقیق در رابطه با بررسی وضعیت این مطالعات در مناطق روستایی، ابتدا این مطالعات بر اساس ارتباط موضوعی با موضوع تاب آوری معیشت در مناطق روستایی ایران پالایش شدند و در نهایت 18 سند مطالعاتی شامل مقالات علمی-پژوهشی، کنفرانسی و پایان نامه های دانشگاهی که مستقیماً در این حوزه موضوعی انجام شده بودند، انتخاب و بررسی شدند. در این راستا، فرآیند انتخاب اسناد نمونه به شرح زیر بود: محققان در چارچوب اهداف و مسئله تحقیق، پیشینه تحقیقاتی مرتبط، اعم از کتابخانه ای و الکترونیکی را جستجو و جمع آوری کردند و با وجود فهرست گسترده ای از مطالعات در حوزه تاب آوری معیشتی، تنها تحقیقاتی که در مناطق روستایی قرار داشتند، انتخاب شدند. فرآیند غربالگری و استراتژی مورد استفاده برای انتخاب مطالعات بر اساس استفاده از کلمات کلیدی شامل «تاب آوری معیشت، تاب آوری معیشتی، به همراه کلماتی مانند روستا، خانوار، خانوارهای روستایی، روستاییان» در عناوین مطالعات قبلی بود. یافته ها و بحث: در مطالعات بررسی شده، متغیرهای معیشت پایدار (شامل: شاخص های معیشت پایدار، راهبردهای معیشتی و سرمایه معیشتی) و پس از آن، انواع مخاطرات طبیعی و متغیرهای زمینه ای بیشترین فراوانی را در بحث تاب آوری معیشتی در مناطق روستایی دارند. از میان شاخص های معیشت پایدار، سهم شاخص های «اقتصادی» و «اجتماعی- فرهنگی» از دیگر شاخص ها و ابعاد معیشت پایدار بیشتر می باشد که در واقع از تأثیرگذاری شدید این شاخص ها در افزایش تاب آوری معیشتی مناطق روستایی مورد مطالعه حکایت دارد. از میان انواع مخاطرات طبیعی سهم متغیر خشکسالی بیشتر از بقیه مخاطرات می باشد که به عنوان مخاطره اثرگذار در تاب آوری معیشتی مناطق روستایی بررسی شده است. بررسی تأثیر متغیرهای زمینه ای نشان می دهد محققان به متغیرهای مهمی مانند جنسیت، زنان و سایر متغیرهای زمینه ای مؤثر بر تاب آوری معیشتی مناطق روستایی ایران توجه داشته اند. نتیجه گیری: تجزیه وتحلیل ها نشان داد که تحقیقات انجام شده در حوزه تاب آوری معیشتی در سکونتگاه های روستایی را می توان به (معیشت پایدار)، (بلایای طبیعی) و (متغیرهای زمینه ای) طبقه بندی کرد. متغیر معیشت پایدار، بیشترین متغیری بود که توسط محققان در مورد جنبه های مختلف ارتباط آن با مسائل تاب آوری معیشتی در سکونتگاه های روستایی سنجیده شد؛ به عبارت دیگر، از دیدگاه مطالعات بررسی شده، شاخص ها و عوامل معیشت پایدار نسبت به سایر متغیرها، سهم بیشتری در کاهش یا افزایش تاب آوری معیشتی در سکونتگاه های روستایی دارند.

دختران و زنان جوان به دلیل دسترسی محدود به آموزش، نظام های حمایتی، منابع مالی و مهارت های ضروری برای پیشرفت اقتصادی با آسیب پذیری شدیدتری روبرو هستند. در نتیجه، تقویت توانمندسازی ساختاری زنان به مثابه یک راهبرد حیاتی برای افزایش چشم انداز شغلی، مشارکت در فعالیت های معیشتی و درآمد کلی خانواده پدیدار می شود. این پژوهش با هدف تحلیل رابطه میان توانمندسازی ساختاری زنان و توسعه اشتغال در ناحیه موردمطالعه انجام شده است. یافته ها با استفاده از روش شناسی کیفی نظریه زمینه ای نشان می دهند که ابتکارات و فرصت های آموزشی توانمندسازی با افزایش اطلاعات و دانش و مهارت زنان برای توسعه اشتغال خود، مشارکت زنان را در فرایندهای تصمیم گیری در چالش ها و گستره های اجتماعی اقتصادی گوناگون به شکل چشمگیری افزایش داده است. این عوامل همراه با افزایش اطلاعات، دانش و مهارت ها، رشد اشتغال زنان را تسهیل کرده است. افزون بر این، ایجاد و گسترش تعاونی ها و صندوق های اعتباری خرد، دسترسی زنان به منابع را افزایش داده و باعث افزایش فرصت های شغلی و بهبود درآمد شده است. همچنین، توانمندسازی زنان تأثیر هنجارهای اجتماعی محدودکننده را کاهش داده است و پتانسیل و خالقیت آنها را مطرح می کند. با کاهش فقر اقتصادی و بیکاری، توانمندسازی زنان دسترسی آنها به منابع مادی و غیرمادی را تسهیل و به افزایش رضایت از زندگی و استانداردهای زندگی کمک میکند. این توانمندسازی روحیه اتکا به خود و اعتمادبه نفس را نیز پرورش داده است و زنان را برای شروع سرمایه گذاری و راه اندازی کسب وکارهایی نوین ترغیب میکند.

به کارگیری تفکر تاب آوری معیشتی در تحقیقات مقاصد گردشگری روستایی دیدگاه جدیدی در مورد گردشگری پایدار است و به تدریج به یک موضوع تحقیقاتی محبوب تبدیل شده است. علی رغم انجام مطالعاتی در حوزه تاب آوری معیشتی مقاصد گردشگری روستایی، بررسی و تحلیلی جامع از کل این زمینه محدود بوده و نقشه دانش جامعی که مبین گستره و تمرکز این مطالعات باشد، صورت نگرفته است. لذا هدف مطالعه حاضر تحلیل نقشه دانش تاب آوری معیشتی مقاصد گردشگری روستایی، بر اساس مرور 886 سند مشتمل بر کتاب، مقاله و غیره؛ همچنین تحلیل نقشه در این حوزه موضوعی در پژوهش های مرتبط با ایران بر اساس مرور 15 سند از نوع مقاله برگرفته از پایگاه داده اسکوپوس (Scopus) است. با جستجوی کلیدواژه «تاب آوری معیشتی مقاصد گردشگری روستایی» از سال 2003 تا ژوئیه 2023 و سپس با اضافه کردن واژه ایران این جستجو از سال 2016 تا ژوئیه 2023 برای پژوهش های مرتبط با ایران، انجام گرفت تا با تجزیه وتحلیل علم سنجی به هم استنادی مطالعات پیشین، هم نویسندگی و هم رخدادی واژگان کلیدی در نرم افزار VOSviewer پرداخته شود. یافته ها نشان داد نویسندگانی چون یلینگ، ینگ و جی در سطح جهانی و آزادی و سواری در ارتباط با ایران بالاترین انتشار اسناد علمی را داشته اند. تجزیه وتحلیل هم رخدادی واژگان، در سطح جهانی و همچنین در ارتباط با ایران،  برای هرکدام چهار خوشه پژوهشی در مطالعات تاب آوری معیشتی مقاصد گردشگری روستایی را آشکار ساخت که واژگان کلیدی هسته شامل گردشگری، تاب آوری، معیشت، مقصد گردشگری، پایداری، توسعه گردشگری، اکوتوریسم، توسعه پایدار است. این مطالعه جامع و سیستماتیک مرجع ارزشمندی برای تحقیقات آتی است.