محمدمهدی مطهری

امامیّه و خوارج از نخستین گروه ها و جریان های فکری در سده نخست اسلامی بودند که از همان آغاز، تقابلات روشنی در عرصه فکر و اندیشه داشته و هر یک در زمینه فرهنگ در میان هواداران خویش و رقبای فکری نقش آفرین بوده اند. از آنجا که برای نشان دادن تاریخ فکر و سرگذشت اندیشه، نیازمند مقایسه میان افکار و آراء متکلمان می باشیم، در تحقیق پیشرو در پی بازخوانی همگرایی و یا واگرایی فکری و اعتقادی میان امامیّه و آموزه های خوارج پیرامون مسائل اعتقادی و کلامی، با روش تاریخ کلام و از طریق مقایسه مهم ترین مؤلفه های فکری و اصول اعتقادی در زمینه خداشناسی، راهنماشناسی و انسان شناسی، در عصر حضور معصومان(ع) هستیم. در مقاله حاضر از داده های تاریخی و فرقه نگاری و حدیثی در بازه زمانی عصر حضور معصومان، استفاده شده و سعی شده است که به منابع دست اول آن دوره ارجاع داده شود. حاصل جستجو و مقایسه میان اندیشه اصحاب امامیّه و خوارج، در مباحث خداشناسی همگرایی و در دو محور دیگر واگرایی می باشد.

«ویلیام مونتگمری وات» در مقاله تشیع در دوران بنی امیه، مدعی شده است، شروع و پیدایش تشیع ح اصل هرج و مرج و آشفتگی دوران خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام بوده و پایه گذار مکتب و تفکر تشیّع، یمنی هایی بودند که به جهت سابقه تمدنی خویش، برای برون رفت از آشفتگی ها در جستجوی رهبری کاریزماتیک برآمدند که آن را در حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام یافتند. در مقاله ی پیش رو که نگاهی انتقادی به رویکرد و تحلیل مونتگمری است، نگارنده تلاش دارد تا با ارایه ی مستندات تاریخی، عصر حضور رسول خدا J و اندکی پس از آن را سر آغاز پیدایش تشیع معرفی کند. در ادامه اصالت قبیله ای شیعیان نخستین بررسی شده است که یمنی بودن عمده ی آن ها مورد تردید واقع شده است. سپس با بررسی تشیع یمنی ها به این نتیجه رسیده که میان قبایل یمنی و امیرالمؤمنین علیه السلام ارتباط و علاقه قلبی وجود داشته است.