کارزان سیامندوسوو

پژوهش حاضر به بررسی تعامل مسلمانان (خلفا و مردم) با اقلیت های دینی اهل کتاب (مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان)، با تکیه بر راهبردهای همگرایانه ی خلافت عباسی در این زمینه می پردازد. از میان عناصر و مولفه های مختلف هم دو عنصر دینی و اجتماعی به عنوان مولفه های مورد مطالعه انتخاب شده اند تا با بررسی این دو عامل بتوان به تبیین موضوع پژوهش پرداخت. محدوده ی مکانی پژوهش سرزمین های شرقی خلافت عباسی بوده و بازه زمانی مورد مطالعه سده های دوم و سوم هجری قمری است. در این پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده و برای گردآوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای بهره گرفته شده است. سوال اصلی پژوهش حاضر این است که در دوره اول خلافت عباسی از چه راهبردهایی برای همگرایی سیاسی، اجتماعی و مذهبی ااقلیت های دینی استفاده می شد؟ بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که تعاملات جامعه اسلامی (خلفا و مردم) در حق اقلیت ها بیشتر با هدف تطمیع آنها برای گروش به دین مبین اسلام بوده و در کل در چند قالب دسته بندی می شوند که شامل برخوردهای مسالمت آمیز خلفا با اقلیت ها، تلاش آشکار برای ورود اقلیت های دینی به دایره اسلام، ترتیب دادن مناظرات و مباحثات دینی و کلامی و مناظره های بین الادیانی، تبلیغ اسلام در میان هم دینان سابق نومسلمان، و ازدواج و زناشویی میان مسلمانان و اقلیت های دینی است.

در پژوهش حاضر، با رویکردی تبیینی، به بررسی تعامل اداری خلافت عباسی با اقلیت های دینی (مسیحی، یهودی و زرتشتی) با تکیه بر صاحب منصبان اقلیت های دینی و حضور آنها در مناصب مختلف اداری و سیاسی پرداخته خواهد شد. هدف اساسی پژوهش این است که با توجه به محدودیت ها و موانع موجود بر سر راه اقلیت های دینی عمده در جامعه ی اسلامی، تعامل خلفای عباسی و اقلیت ها را چگونه می توان توجیه کرد و چه مسیری را می توان برای این تعامل متصور شد. برای تبیین این مساله، بر وجه اداری حضور اقلیت های دینی در دستگاه خلافت عباسی توجه و تمرکز شده است. پژوهش حاضر بر روش توصیفی-تحلیلی استوار است. روش گردآوری اطلاعات، با توجه به منطق پژوهش های تاریخی، به صورت کتابخانه ای است. بررسی ها نشان می دهد که هر یک از خلفای عباسی بنا به مصالح سیاسی و شرایط اجتماعی زمانه ی خود، دست به تدوین و اجرای سیاست هایی خاص می زد و لزوما محدود به آموزه های قرآنی و سیره ی رسول خدا (ص) و خلفای راشدین نمی ماند. بنابراین، می توان گفت که سیاست ها و نحوه ی تعامل هر یک از خلفای عباسی با اقلیت های دینی (مسیحی، زرتشتی و یهودی) بر حسب مصالح دینی، اجتماعی و سیاسی زمانه متفاوت بود.