غلامعلی نیستانی

در سال های اخیر، راهپیمایی اربعین ابعاد کارکردی و ظرفیت های تمدنی به خود گرفته است. از این رو از وقوع آسیب ها و ضعف کارکردی نیز در امان نیست. مسئله اصلی مقاله حاضر، واکاوی شکاف میان وضعیت موجود و حالت مطلوب رفتاری و احیاناً انحراف از هنجارهاست. هدف مطالعه ریشه یابی ناهنجاری ها برای کنترل و رفع کاستی های این گردهمایی دینی است. روش اجرای پژوهش، روش کیفی مصاحبه عمیق با چهل نفر از اساتید حوزه و دانشگاه و مطالعه اسنادی (سفرنامه ها و گزارش ها)، مشاهده مشارکتی و مطالعه گزارش های مردمی است. یافته های این پژوهش شامل مسائل ناظر به ابعاد آسیب شناسانه است که در هفت دسته «مسائل مدیریت اجرایی»، «فرهنگی و اجتماعی»، «بهداشتی و محیط زیستی»، «دینی و اعتقادی»، «سیاسی و بین المللی»، «اقتصاد و بازار» و در دو حوزه اصلی «تمرکز دولت بر تقویت زیرساخت ها» و «حفظ سرمایه اجتماعی و توجّه به الگوهای رفتاری و کنش های ارزشی برای ارائه تصویر مطلوب تمدنی و اجتناب از سویه های کارناوالی و غیر ارزشی اربعین» است. در نتیجه مسئله آسیب شناسی پدیده اربعین در ساختار اجرایی و رفع کاستی ها و «بازگشت به معنای درون دینی زیارت کربلا» که از تفرّجی شدن آسیب دیده، باید اصلاح شود. موضوعاتی همچون اختلافات قومی، نگاه و انتظارات تفرّجی، خرافات و بدعت گذاری دین، طرح اندیشه افراطی، کمبود وسایل نقلیه، پسماند مواد غذایی و زباله و بی نظمی، مجموعه ای از آسیب های راهپیمایی اربعین است.

راهپیمایی اربعین که اینک گستره ی جهانی یافته، جلوه ای از اُمت واحده اسلامی و حرکتی پویا و نمادین از فرهنگ و تمدن دینی را به تصویر کشیده است. سؤال پژوهش این است که کارکردهای تمدنی راهپیمایی اربعین با رویکرد جامعه شناختی چیست؟ نگارش مقاله ی حاضر، حاصل چهل مصاحبه با نخبگان دانشگاهی و حوزوی با روش کیفی از نوع تحلیل مضمون و کدگذاری متن و استخراج مفاهیم و مقولات کلیدی و منتخب تمدنی که سرانجام به مقولاتی چندگانه دست یافته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که هویت بخشی، نظم و انسجام بخشی، از کارکردهای اجتماعی- تمدنی، تعمیق معنویت و خودسازی از کارکردهای اخلاقی- تمدنی و اقتدار آفرینی، وحدت جهان اسلام و امنیت، بخشی از کارکردهای سیاسی-تمدنی راهپیمایی اربعین حسینی به شمار می رود.