هایک ساریان

مطالعه تاریخ خوارزمشاهیان و واکاوی فتوحات سلطان جلال الدین خوارزمشاه در قفقاز، بدون بهره گیری از منابع ارمنی هم عصر، تصویری جامع و دقیق از رخدادهای این دوران مهم تاریخی را به دست نمی دهد. نبرد گارنی -برخورد سرنوشت ساز میان نیروهای متحد ارمنی گرجی و سپاه سلطان جلال الدین- ازجمله حوادث مهم سیاسی، نظامی پیش از سقوط تفلیس است که بازتابی ویژه در آثار مورخان ارمنی سده سیزدهم میلادی/هفتم هجری، به ویژه گیراگوس گنجه ای، استپانوس اوربلیان و وارطان آرِوِلتسی دارد. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی، تحلیلی و مبتنی بر مطالعه کتابخانه ای منابع ارمنی، ایرانی و گرجی، ضمن بررسی این نبرد و سنجش تطبیقی میان این منابع، تلاش می کند امکان درک عمیق تری از رویدادهای آن دوران و نیز سرانجام سلطان جلال الدین را فراهم کند. یافته های پژوهش نشان می دهد منابع ارمنی با دقت و جزئیات، نه تنها روند و فرجام نبرد، بلکه دلایل پیروزی سلطان جلال الدین و عوامل شکست نیروهای متحد ارمنی گرجی و ابعاد سیاسی و نظامی مسئله را تبیین کرده اند؛ منابع ارمنی همچنین با پرداختن به نحوه جزئیات و اختلافات درباره مرگ سلطان جلال الدین، به رفع ابهام های موجود در منابع ایرانی، اسلامی کمک می کنند و نقاط تاریک تاریخ این عصر را روشن می سازد. این پژوهش اهمیت منابع غیرایرانی، به ویژه ارمنی را برای فهم دقیق تر و معتبرتر تحولات خوارزمشاهیان و قفقاز برجسته می سازد و ضرورت بهره گیری تطبیقی از همه منابع را یادآور می شود.

مرکز ثقل و خاستگاه انقلاب مشروطه تبریز بود و به سرعت به دیگر نقاط ایران گسترش پیدا کرد و موجب شد تا دیگر اقوام و قومیت های ایران نیز در شکل گیری و پیروزی آن مشارکت داشته باشند. ارامنه از جمله اقوامی بودند که در مشروطیت ایران نقش آفرینی کردند. در این انقلاب حزب داشناکسوتیون ارمنی به رهبری پیرم خان پای به عرصه گذاشت و پیروزی آن را هموار کرد. این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای و اسناد انجام شده، به دنبال بازشناسی نقش ارامنه و احزاب ارمنی در مشروطیت ایران است. سؤال اصلی پژوهش حاضر آن است که حزب داشناکسوتیون و ارامنه چه نقشی در جریان مشروطیت داشته است؟ فرضیه مطرح در این پژوهش نیز آن است که حزب داشناکسوتیون و ارامنه قفقاز با وجود اینکه غیر ایرانی بودند، برای برقراری آزادی و همچنین کمک به دیگر هم کیشان ارمنی خود در ایران از هیچ تلاشی برای به ثمر رساندن انقلاب فروگذار نکردند، چون معتقد بودند برقراری مشروطیت در ایران به نفع تمامی ملت های منطقه است. داشناکسوتیون از طریق ارتباط با دیگر احزاب آزادیخواه اروپایی، صدای انقلاب ایران را به اروپا رساند. آنها علاوه بر انتقال تجارب حزبی و سیاسی، توانستند منابع مالی احزاب در ایران را از طریق اعانات و مساعدت ها برای تأمین تسلیحات نظامی برآورده سازند.

آغاز فتوحات اعراب مسلمان و فروپاشی امپراتوری ساسانی نقطه عطفی در تاریخ ایران و مناطق پیرامون آن است. فتوحات اسلامی سرفصل جدیدی از حوادث تاریخ اسلامی را رقم زده است. ثبت این حوادث توسط مورخان عرب و ایرانی با دو قرن تأخیر انجام شد. در این حین مورخان ارمنی به ویژه سبئوس و غوند که در قرن 7 و 8 میلادی به ثبت و ضبط این وقایع پرداختند، اولین مورخان غیرمسلمان در حوزه تاریخ نگاری فتوحات اسلامی هستند. در حوزه فتوحات اعراب خصوصاً فتح ایران، گزارش های گوناگونی به قلم مورخان عرب و ایرانی ارائه شده است. این گزارش ها با فاصله زمانی بسیار زیاد پس از وقوع حوادث، روایت شفاهی چند نسل و تحت تأثیر باورهای اعتقادی و هویتی راویان ارائه شده است. سؤال پژوهش حاضر این است که گزارش های منابع ارمنی سده 7 و 8 میلادی درباره فتوحات اعراب مسلمان حاوی چه ویژگی هایی است؟ فرضیه پژوهش حاضر این است که گزارش های منابع دست اول ارمنی در مورد استفاده مورخان مسلمان قرار گرفته است. پژوهش حاضر که به روش توصیفی و تطبیقی و با استناد به گزارش های تاریخ سبئوس و تاریخ غِوُند انجام شده نشان می دهد که گزارش های مورخان ارمنی درباره فتوحات اعراب از لحاظ زمانی هم عصر فتوحات اسلامی و از نظر اعتقادی و هویتی بی طرفانه تر نوشته شده است.