شیرین کبیری

یکی از گونه های پرکاربرد در تعلیم آموزه های تربیتی و اخلاقی استفاده از شگرد تمثیل است. شعرا و نویسندگان همواره سعی کرده اند به کمک تمثیل، مفاهیم عقلی، ذهنی و انتزاعی را به شکلی مؤثر و کارآمد به خوانندگان و مخاطبان خود منتقل سازند. شاعران سبک هندی در آثار خود از انواع تمثیل بهره برده اند. از سوی دیگر آنچه در ادبیات تعلیمی تأثیرگذاری شگرفی داشته، بهره گیری از تمثیل برای آموزش اخلاق و بیان پند و اندرز است. نعمت خان عالی شیرازی، یکی از شاعران نامبردار دربار هند در قرن یازدهم و آغاز قرن دوازدهم هجری است. از آنجا که بررسی کاربرد تمثیل و کارکردهای مختلف آن در یک اثر ادبی ضرورت دارد، هدف این پژوهش بررسی کاربرد انواع تمثیل برای بیان مفاهیم اخلاقی در اشعار نعمت خان عالی است. در این پژوهش در پی آنیم که به این پرسشها پاسخ دهیم که: کارکرد تمثیل در اشعار نعمت خان عالی به چه اندازه است؟ و وی برای بیان مفاهیم اخلاقی از کدام یک از انواع تمثیل بیشتر بهره برده است؟ و تا چه اندازه در این راه موفق بوده است؟ هر چند کتابها و مقالات متعددی درباره تمثیل و کاربرد آن در دیوان شعرا نوشته شده است اما تاکنون درباره کاربرد تمثیل در اشعار نعمت خان مقاله ای منتشر نشده است. این تحقیق به شیوه کتابخانه ای و مطالعه موردی انجام شده است و رویکردی توصیفی – تحلیلی دارد. بر اساس یافته های پژوهش وی از بین انواع تمثیل کوتاه(توصیفی)، بیشتر به ارسال المثل و اسلوب معادله توجه داشته است.

جلال الدین احمد بن یوسف معروف به جلال طبیب شیرازی از پزشکان و شاعران قرن هشتم هجری قمری است. او پزشک مخصوص شاه شجاع بود و از او در تذکره هایی مانند سفینه خوشگو، تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی و عرفات العاشقین و عرصات العارفین سخن رفته است. دیوان جلال در سال 1389 به تصحیح و مقدمه نصرالله پورجوادی در 358 صفحه به همراه رساله جواهرالبحور به چاپ رسید. در این مقاله ابتدا به معرفی مختصر این شاعر و متن مصحَّح پورجوادی از دیوان او پرداخته می شود؛ همچنین نسخه نویافته کتابخانه سلیمانیه ترکیه معرفی خواهد شد؛ سپس برخی از اشتباه خوانی ها، غلط ها و افتادگی های متنِ مصحّح پورجوادی در مقایسه و مقابله با نسخه کتابخانه ترکیه برشمرده می شود و یادآوری خواهد شد که مجموعه ای از شعرهای عربی جلال طبیب و غزل های فارسی او و مثنوی فارس نامه در متن مصحّح نصرالله پورجوادی نیامده است. پس از مقایسه و مقابله متن چاپی با نسخه سلیمانیه ترکیه، ترجیح و برتری این نسخه بر نسخه اساس پورجوادی کاملاً آشکار شد. این تحقیق به شیوه کتابخانه ای و مطالعه موردی انجام شد. در پایان پیشنهاد می شود بار دیگر دیوان جلال طبیب شیرازی با استفاده از نسخه نویافته کتابخانه سلیمانیه ترکیه و مقابله با نسخه های دیگر تصحیح شود تا هم اشتباهات و نقص های چاپ موجود رفع گردد و هم نسخه ای پیراسته تر و کامل تر به دست آید.

وجود صورخیال برجسته وزیبا در اشعار شاعران نشان دهنده  قدرت تخیل آنان است و تمثیل یکی از عناصر تصویر ساز شعر است. تمثیل از مباحث مهمی است که هم در بلاغت قدیم و هم در بلاغت جدید به آن پرداخته شده است؛ در کتب قدیم از تمثیل در مباحث تشبیه مرکب و استعاره تمثیلیه سخن رفته است و در نقد جدید تمثیل زیرمجموعه مبحث تصویر و خیال است. از نظر ساختار، تمثیلهای فارسی به دو بخش تمثیل توصیفی(تمثیل کوتاه )و تمثیل روایی (تمثیل گسترده) تقسیم می شود؛ تمثیل روایی شامل حکایات انسانی و حیوانی، رمزی، فابل ، پارابل و… است. تمثیل توصیفی (کوتاه) معمولاً از یک یا چند جمله فراتر نمی رود و مهمترین انواع آن عبارتند از: تشبیه تمثیلی، استعاره تمثیلیه، ارسال المثل و اسلوب معادله است. در این مقاله برای پاسخ به سؤالات تحقیق ضمن بررسی انواع تمثیل توصیفی گونه های مختلف آن را در شعر جلال طبیب شیرازی مورد کنکاش قرار گرفته است. جلال طبیب شیرازی، طبیب و شاعری است که در فاصله زمانی بین روزگار زندگانی سعدی شیرازی و عصر حیات حافظ شیرازی می زیسته و انواع تمثیل کوتاه در شعر او نمود بارزی دارد. این مقاله به روش توصیفی – تحلیلی نوشته شده است و گردآوری داده ها به شیوه کتابخانه ای است. هرچند مقالات متعددی درباره تمثیل و ساختار و انواع آن در ادب فارسی چاپ شده است، اما تاکنون با این اهداف مقاله ای درباره گونه های تمثیل کوتاه در اشعار جلال طبیب منتشر  نشده است.