الهام قصیدیان

کتاب دست افزارهای سنگی در فرگشت انسان از سری کتاب های جان شِی برای آفریدن روشی نوین در تحلیل دست افزارهای سنگی است. این بار، وی با رویکردی تازه، نه از دید یک باستان شناس صِرف، بلکه از دید یک دیرین انسان شناس، در تلاش برای پاسخ دادن به پرسش های مربوط به فرگشت رفتار انسان، به کمک روش های باستان شناسانه است. اگرچه دست افزارهای سنگی برای درک فرگشت انسان، امکان بالقوه بالایی دارند، اما برخی رویکردها و چارچوب های باستان شناسی سنتی در تحلیل آن ها، مانع از درک این فرگشت می شوند. وی در جای جای کتاب بر نظر خود تأکید می نماید که باستان شناسان باید رویکرد سنتی خود را تغییر داده و در مطالعه فرگشت انسان و رفتار او بر اساس دست افزارهای سنگی، روش های نوینی بیابند. این روش های نوین می تواند دیرین انسان شناسان، متخصصان علم ژنتیک دیرینه و باستان شناسان را گرد یک آورده و منجر به کسب نتایج بهتری در درک رفتار انسان شود. این هدف نویسنده و تلاش ارزشمند وی قابل تقدیر است. اما آیا وی به چنین رویکرد نوینی در کتاب خود دست یافته است؟ تا چه میزان رویکرد نویسنده در این کتاب به دستیابی به این هدف نزدیک شده است؟ مروری بر این کتاب نشان می دهد که هنوز راه درازی در پیش است تا بتوانیم رفتار و چرخه فرگشت انسانی را از راه مطالعه دست افزار سنگی درک نماییم. کتاب با پرسش های فراوان و بدون پاسخ به پایان می رسد و خوانندگان را با این پرسش بر جای می گذارد که آیا نویسنده توانسته از رویکرد باستان شناسانه سنتی، که خود در سراسر کتاب منتقد آن بوده و تلاش برای یافتن جایگزینی برای آن داشته، رها شود؟

عمده دانش ما در مورد دوران پارینه سنگی در فلات ایران از کوهستان زاگرس به دست آمده است؛ اما در سال های اخیر، مطالعات پارینه سنگی در نقاط مختلف ایران ازجمله جنوب کوهستان البرز و مرکز فلات ایران نیز انجام شده که داده های ارزشمند فراوانی از دوران پارینه سنگی به دست داده اند. نوشتار حاضر به معرفی پناهگاه صخره ای سُرهه در دامنه های جنوبی کوهستان البرز در دهستان برغان شهرستان ساوجبلاغ می پردازد. مجموعه ی سُرهه شامل هشت غار و پناهگاه صخره ای است که از نخستین پناهگاه از ضلع غربی در جنوب رودخانه سِنج، دست افزارهای سنگی که بر اثر کاوش غیرمجاز در سطح پناهگاه پراکنده شده بود، به دست آمد. با مطالعه دقیق فناوری و گونه شناسی دست افزارهای سنگی مشخص گردید که فناوری لوالوا به وفور در ساخت آن ها به کار رفته است و در نتیجه، مجموعه را به دوره پارینه سنگی مربوط می سازد. فناوری دست افزارها بیشتر مبتنی بر ساخت تیغه ها و تراشه های کشیده و بلند است که بسیاری از آن ها از روش لوالوا به دست آمده اند. سنگ خام به کاررفته در ساخت این دست افزارها عمدتاً از توف سبزرنگ محلی است که در اطراف پناهگاه صخره ای سرهه و همین طور بر دامنه مقابل این پناهگاه به وفور دیده می شود. با مقایسه داده های به دست آمده از سرهه با محوطه های کوهستان زاگرس و مرکز فلات ایران، مشخص گردید که دست افزارهای سرهه منحصربه فرد بوده و شباهت اندکی با محوطه های مرکز فلات ایران و تفاوت های آشکاری با محوطه های زاگرس از خود به نمایش می گذارند. هدف اصلی پژوهش حاضر معرفی محوطه پارینه سنگی سرهه و داده های به دست آمده از آن است؛ زیرا تاکنون محوطه ای مربوط به دوران پارینه سنگی در این منطقه شناسایی نشده است. با مطالعه جغرافیای منطقه، ویژگی های زیستی محوطه و تحلیل گونه شناسی و فناوری دست افزار های پراکنده بر سطح آن، این پژوهش به داده هایی از دوره پارینه سنگی دست یافته و در نتیجه مقدمه ای بر بازسازی استقرار و رفتارهای انسانی در دوره پارینه سنگی در این منطقه را فراهم می سازد.