احسان محمدحسینی

معماری ایران در دوران میانی اسلامی شاهد شکوفایی خاصی در سبک های معماری و تزئینات وابسته به آن است. در این دوره آثار و بناهای متعددی در سراسر ایران ساخته شد که ضمن تأثیرپذیری از سبک های معماری پیشین، خود نیز دارای ویژگی های و سبک منحصر به فردی هستند که از آن به عنوان سبک معماری ایلخانی یاد می شود. این ابنیه تاریخی در منطقه حاشیه شمال خلیج فارس از الگوی ویژه ای پیروی می کنند که افزون بر به کارگیری الگوهای رایج این دوره همچون ایوان های بلند و استفاده از کاشی های معرق از الگوهای بومی نیز تأثیر گرفته اند و استفاده از مصالح بوم آورد نیز در آنها مشاهده می شود. در این مطالعه، 7 مجموعه معماری در استان های بوشهر و هرمزگان مورد مطالعه قرار گرفته اند. مطالعه نمونه های بررسی شده در این پژوهش نشان می دهدکه با وجود استفاده گسترده از مصالح بومی مانند مرجان های دریایی که به وفور در دسترس ساکنیان این مناطق بوده، سبک معماری رایج در قرون میانی اسلامی و عصر ایلخانی در مناطق شمالی خلیج فارس، به همان شکل رایج در سایر نقاط ایران است.

سرزمین باستانی هندوستان با تنوع گسترده جغرافیایی و گوناگونی بی نظیر اقوام خود، مهد پرورش یکی از باستانی ترین تمدن های جهانی بوده است. این تمدن باستانی دارای ارتباطات و پیوستگی های بسیار پررنگی با فرهنگ و تاریخ ایران زمین است و بدون تردید مطالعه فرهنگی و تاریخی هر یک از این دو واحد جغرافیایی و فرهنگی به ظاهر جدا از هم بدون در نظر گرفتن شرایط دیگری، کامل نخواهد بود. الگوهای به کار رفته در ساخت تالارهای ستون دار در هندوستان در دوره مائوریان کاملاً تحت تأثیر فرهنگ و هنر ایران هخامنشی است و سنت های کتیبه نگاری بر صخره ها و ستون ها در این سرزمین نیز روشی است که هندیان از ایرانی ها اقتباس کرده اند. در گزارش های مورخین یونانی از قبیل هرودوت و گزنفون بارها به اتحاد و یکپارچگی دو ملت اشاره شده است و در طول تاریخ به کرّات شاهد پناه بردن شاهزادگان و پادشاهان دو کشور به یکدیگر و تقاضای یاری برای مبارزه با دشمنی بیگانه به چشم میخورد. تکرار نام هند در کتیبه های باقی مانده از روزگار هخامنشی و نیز حضور سنگ نگاره هیئت آورندگان هدیه از سوی هند در تخت جمشید، سندی انکارناپذیر بر این حقیقت تاریخی است. در روزگاران پسین نیز در عصر اشکانی و ساسانی، شاهد تصرف نواحی شمال هند توسط ایرانهستیم و وجود سکه هایی با خط پهلوی در این سرزمین حکایت از حکمرانی شاهزادگان ساسانی در سرزمین کوشانا در شمال هند دارد. این موضوع در حالی است که در کنار این ارتباطات سیاسی، نظامی همواره در طول تاریخ دو کشور، شاهد ارتباطات پررنگ فرهنگی دو ملت نیز در جنبه های گوناگون هنری، علمی و مذهبی هستیم.

سرزمین باستانی هند با ویژگی های منحصر بفرد و تنوع جغرافیایی و نژادی خود، گهواره یکی از کهن ترین تمدن های جهان باستان بوده که نقش مهمی در تاریخ فرهنگ بشریت ایفا کرده است. این تمدن در طول تاریخ همواره رابطه ای بسیار نزدیک و تنگاتنگ با تمدن باشکوه غربی خود یعنی ایران داشته و بدون شک تمدن و فرهنگ ایرانی، پررنگ ترین نقش را در شکل گیری تمدن هند داشته است. این ارتباط و تبادلات هنری و فرهنگی به اندازه ای است که اگر پژوهشگری با فرهنگ و هنر ایرانی آشنا نباشد، قادر به مطالعه دقیق و جامع فرهنگ و هنر هندوستان نخواهد بود. پس از مهاجرت آریائیها و ظهور مکتب هندوئیسم در هند و زرتشتی گری در ایران، شاهد شباهتهای بسیار زیادی در آئین های باستانی دو کشور و متون مقدس اوستایی و وداها هستیم. در حوزه هنر و معماری نیز در سلسله مائوری هندوستان، شاهد تکرار الگوهای معماری و نقوش هنری و مفاهیم بکار رفته در معماری هخامنشی هستیم. در کنار این تأثیرات معماری، رایج شدن سبک کتیب هنگاری بر روی صخره ها و ستونها در هندوستان توسط آشوکا، به نوعی تداعی کننده این سنت در فرهنگ هخامنشی است؛ چنانکه می توان گفت نوع ستونها و سبک معماری ایجاد شده در هندوستان طی قرون سوم و چهارم پیش از میلاد کاملاً متأثر از هنر و معماری هخامنشیان است.