سید مهدی سیدطباطبایی

شهید حاج قاسم سلیمانی در تراز یک مدیر جهانی توانست جبهه مقاومت را با حداکثر کارایی و اثربخشی، راه اندازی، سازماندهی و به کارگیری کند. بررسی ابعاد مدیریتی او به عنوان میراثِ گرانبهای باقی مانده از آن شهید می تواند الگویی برای ادامه راه او قلمداد شود. این پژوهش به واکاوی الگوی ارتباطات میان فردی او در سلسه مراتب فرماندهی اش اختصاص یافته است. روش گردآوری اطلاعات «مصاحبه نیمه ساختاریافته» است که با همکاران نزدیک و آگاه ایشان در سراسر جبهه مقاومت، اعمّ از ایران، عراق، سوریه، افغانستان و لبنان انجام شده است؛ هم چنین برای تجزیه وتحلیل اطلاعات از روش «تحلیل مضمون» استفاده شده است. درنتیجه این پژوهش مشخص شد روابط میان فردی شهید سلیمانی متأثر از «جایگاه افراد در سلسله مراتب فرماندهی»، در طیفی از «قاطعیت و رسمیت تا صمیمت و عدم رسمیت» قرار داشت. هرچه افراد در سلسله مراتب فرماندهی به شهید سلیمانی نزدیک تر بودند، رفتار او با قاطعیت و رسمیت بیشتری همراه بود. هرچه افراد در سلسه مراتب پایین تری قرار داشتند، رفتار آن شهید غیررسمی تر و با صمیمت بیشتری همراه بود.

یکی از پیش نیازهای مهم جهت تحقق مدیریت اسلامی، اشراف بر پیشینه پژوهش های مدیریت اسلامی است. ازآنجاکه تاکنون بررسی جامعی در این باره صورت نگرفته، این پژوهش با هدف شناسایی جامع و تحلیل چندبُعدی مقالات منتشرشده در حوزه مدیریت اسلامی به رشته تحریر درآمده است. در پژوهش حاضر، تمامی مقالات مدیریت اسلامی منتشرشده از ابتدای انقلاب اسلامی تا سال ۱۴۰۰ به صورت کلیدواژه ای جست وجو شده و با روش مرور دامنه مورد بررسی قرار گرفته است. این روش به ارزیابی مقدماتی اندازه و دامنه ادبیات موجود، با هدف شناسایی ماهیت و وسعت شواهد پژوهش صورت می پذیرد. بر این اساس تعداد 828 کلیدواژه ترکیبی از اصطلاحات خاصّ دانش مدیریت و اندیشه اسلامی جست وجو شد تا تمامی آثار این حوزه جمع آوری شود. در نهایت با غربال مقالات منتخب و حذف مقالات تکراری، تعداد 3336 مقاله منحصربه فرد در حوزه مدیریت اسلامی به دست آمد. سپس نتایج به دست آمده از حیثِ تحلیل تاریخی و کمّی، تحلیل موضوعات اسلامی و تحلیل موضوعات تخصّصی مدیریت طبقه بندی شد. از نوآوری های این تحقیق می توان به جامعیت در احصای آثار مدیریت اسلامی، تحلیل برمبنای حوزه های تخصصی دانش مدیریت و برمبنای منابع مختلف اندیشه اسلامی اشاره کرد. در پایان نیز چهارده نتیجه و پیشنهاد براساس تحلیل های حاصل از پژوهش فهرست شده اند. مهم ترین نتیجه پژوهش نیز ترسیم دامنه پژوهش های موجود در حوزه های مختلف مدیریت اسلامی است که می تواند راهنمای عمل پژوهش گران این حوزه باشد.

جایگاه محوری انسان در سازمان، حوزه مطالعاتی رفتار سازمانی را به یکی از نخستین حوزه های مورد توجه در مطالعات سازمان و مدیریت تبدیل کرده و به عنوان حوزه ای اصلی و پایه ای، همواره مورد توجه محققان بوده است. با توجه به اثرگذاری مفروضه های انسان شناسی بر محتوای مطالعات رفتار سازمانی، همگام با توسعه رویکردهای اسلامی در مطالعات مدیریت، نگاه های اسلامی در تحقیقات رفتار سازمانی نیز مورد استفاده و اقبال محققان قرار گرفته که ثمره آن حجم قابل توجهی از تحقیقات در این حوزه است. بر این اساس، هدف این پژوهش شناسایی رویکردها و روندهای موجود در تحقیقات انجام شده در این حوزه در سپهر جامعه علمی جمهوری اسلامی ایران است. روش شناسی تحقیق شامل مرور دامنه ای انتخاب شده و تحقیقات موردبررسی کلیه مقالات علمی پژوهشی منتشرشده تا زمان انجام پژوهش است که پس از پالایش اطلاعات، 279 مقاله مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان می دهد که سیر صعودی انتشار تحقیقات این حوزه که از ابتدای دهه 70 آغاز شده است در سال 1395 با انتشار 39 مقاله به اوج رسیده و متأسفانه دوباره این روند نزولی بوده است. هم چنین با توجه به نتایج پژوهش، بیشترین رویکرد روش شناسی حاکم بر این تحقیقات، رویکرد کیفی به میزان 62 درصد از کل تحقیقات و بیشترین موضوعات موردتوجه در تحقیقات به ترتیب اخلاق، رهبری، انگیزش و فرهنگ سازمانی بوده است. از حیث منابع مورداستفاده در تحقیقات نیز، نهج البلاغه، دیدگاه اندیشمندان اسلامی و قرآن کریم، به ترتیب بیشترین استفاده را در تدوین تحقیقات حوزه رفتار سازمانی اسلامی داشته اند.

تاکنون مقالات متعدّدی در حوزه مدیریت راهبردی اسلامی تدوین شده است؛ بااین حال، مطالعات این حوزه پراکندگی موضوعی دارند. وجود یک نقشه مطالعاتی جامع برای حل این موضوع و تدوین برنامه راهبردی برای تحوّل و ارتقای دانش مدیریت راهبردی اسلامی ضروری است. سؤال اصلی این پژوهش این است که: «اندازه و دامنه ادبیات موجود در حوزه مدیریت راهبردی اسلامی چقدر است؟ چه نقاط قوت و ضعفی دارد و در کدام حوزه ها خلأ پژوهشی بیشتری نمایان است؟». روش تحقیق این پژوهش، مرور دامنه ای است و ورودی آن تمامی مقالات فارسی حوزه مدیریت راهبردی اسلامی هستند که در جامعه علمی جمهوری اسلامی ایران منتشر شده اند. بر اساس بررسی های انجام گرفته مجموعاً ۵۶۵ پژوهش در این حوزه انجام شده که پس از غربالگری های علمی، 36 پژوهش مورد بررسی دقیق قرار گرفتند. نتایج نشان می دهد که این حوزه خلأ نظری دارد؛ اگرچه پژوهش های این حوزه در سال های اخیر سیر صعودی داشته اند، اما تعداد آن ها بسیار کم است. علی رغم غنای بسیار زیاد منابع اسلامی اعمّ از قرآن کریم، احادیث شریف، منابع کلامی، فلسفی، اخلاقی، فقهی و...، متاسفانه از این منابع در دانش مدیریت راهبردی بسیار کم استفاده شده است. همچنین در این پژوهش، برای اولین بار، الگوی طبقه بندی هفت لایه ای مباحث مدیریت راهبردی ارائه شده است که عرضه پژوهش های مدیریت راهبردی اسلامی بر این الگو نشان می دهد بیش از 60% پژوهش های این حوزه صرفاً در لایه فرایند مدیریت راهبردی انجام شده و در سایر لایه ها یا اساساً پژوهشی انجام نشده و یا پژوهش های انجام شده بسیار حداقلی هستند. در نهایت تلاش شده با توجه به دامنه به دست آمده و ظرفیت های موجود در منابع اسلامی، پیشنهاداتی جهت تحوّل و ارتقای این حوزه دانشی مهم عرضه گردد.

طراحی الگوهای رهبری اسلامی از حیث نظری می تواند به تولید علوم انسانی اسلامی و از حیث کاربردی به رهبری و جهت دهی نهادهای مردمی در نقش آفرینی ناظر به چشم اندازهای انقلاب اسلامی – مخصوصاً در گام دوم انقلاب اسلامی - مفید واقع گردد. پژوهش حاضر با هدف «طراحی الگوی کلان رهبری فرماندهان دفاع مقدس» انجام شده است. بدین منظور، از روش ها از روش کیفی فراترکیب (یکی از روش های مرور نظام مند) استفاده شد و 47 پژوهش علمی مرتبط با حوزه رهبری فرماندهان دفاع مقدس مورد مطالعه قرار گرفت. در این پژوهش 2227 مؤلفه فرعی در چهار بُعد زمینه ها، پدیده محوری، صفات و رفتارها و نهایتاً ره آوردها طبقه بندی شد. یافته ها نشان می دهد که، عوامل فردی، سازمانی و اجتماعی، مانند شخصیت معنویت محور در دوران نوجوانی و فرهنگ سازمانی دفاع مقدس، بستر شکل گیری جهان بینی و ایدئولوژی توحیدی را فراهم کرده است. این جهان بینی -به عنوان محوری ترین مؤلفه این الگو- مرکز الهام بخش صفاتی چون آرمان گرایی، تواضع، صداقت، شهادت طلبی، ساده زیستی، روحیه مربیگری، پیشگامی، مهرورزی به پیروان، عمل گرایی و شجاعت است. در نهایت، این صفات و رفتارها منجر به نفوذ در پیروان و تحقق ره آوردهایی برای رهبر، پیروان، دفاع مقدس و جامعه اسلامی شده است. همچنین، نتایج این تحقیق می تواند به بهبود روش های مدیریتی و رهبری در سازمان ها و نهادهای مختلف کمک کند و به عنوان مبنایی برای توسعه رهبری اسلامی در دوران انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.

تحقق دولت اسلامی یکی از ضروریات پیش روی نظام جمهوری اسلامی در گام دوم انقلاب است. این پژوهش با هدف تبیین مفروضات اصلی و مبانی اجتماعی و سیاسی مکتب مدیریت دولتی اسلامی انجام شده است. با استفاده از روش مطالعه مروردامنه، 95 اثر با نگاه پارادایمی به حوزه مدیریت دولتی بررسی و هشت پارادایم اصلی شناسایی شد. سپس با مطالعه فراترکیب، ابعاد و مؤلفه های مکتب ساز مدیریت دولتی در قالب سه بعد اصلی، نُه بعد فرعی و 19 مؤلفه طراحی گردید. در ادامه، با تحلیل مضمون قیاسی (تعدیل شده) آثار حضرت امام خامنه ای حفظه الله تعالی، مفروضات اصلی و مبانی اجتماعی و سیاسی مکتب مدیریت دولتی اسلامی استخراج و با پاردایم های متعارف آنگلوامرکین مقایسه شد. نتایج نشان می دهد که این مکتب بر پایه توحید در جهان بینی، جامع نگری در معرفت شناسی، مسئولیت انسان در انسان شناسی، و عقلانیت وحیانی استوار است. همچنین، تشکیل جامعه توحیدی در مقابل جامعه جاهلی، نظریه حق و باطل، نظریه ولایت و نظام مردم سالاری دینی (جمهوری اسلامی) به عنوان مبانی اجتماعی و سیاسی این مکتب شناسایی شدند. این پژوهش با ارائه چارچوبی نظری برای مکتب مدیریت دولتی اسلامی، زمینه را برای مطالعات بیشتر در این حوزه فراهم می آورد.