زهرا پورنجف

حاشیه المقاله العاشره من أصول الهندسه والحساب عنوان رساله ای از محمدکاظم بن رضا طبری (13ق) است که بنا به گفته مؤلف در ابتدای رساله، در واقع تعلیقه ای بر شرح محمدباقر یزدی (زنده در 1047ق) بر مقاله دهم اصول اقلیدس است. محمدباقر یزدی در شرح خود بر مقاله دهم اصول اقلیدس با عنوان شرح المقاله العاشره من أصول أقلیدس از 109 قضیه مقاله دهم، 67 قضیه آن را شرح می دهد و ضمن توضیح بسیاری از برهان های اقلیدس در اثبات قضایا، مطالب بسیار مفیدی در خلال آنها بیان می کند. هرچند طبری دستی بر تمامی 109 قضیه مقاله دهم برده و در مورد تمامی این قضایا مطالبی بیان کرده است اما بررسی تعلیقه او نشان می دهد که طبری نه تنها در مورد شرح یزدی حرفی برای گفتن ندارد بلکه از درک بحث کلی مقاله دهم اصول عاجز است.

قضیه اول مقاله دهم اصول اقلیدس، اساس «روش افنا» است. اقلیدس این قضیه را برای نسبت متغیر ثابت می کند. ابن هیثم (سده 4 هجری) بنا بر ادعای خود در فی حل شکوک، پی برده بود که حکمی که اقلیدس مطرح می کند جزئی است و حکم کلی را برای نسبت ثابت برای اولین بار در این کتاب مطرح و اثبات کرده است. خواجه نصیر الدین طوسی (597-672ق) در تحریر اصول اقلیدس، همان نظر ابن هیثم را تکرار می کند. ابن صلاح همدانی (درگذشته در 548ق) رساله ای در نقد نظر ابن هیثم با عنوان قول فی إیضاح غلط أبی علی بن الهیثم فی الشکل الأول دارد که در آن سه ایراد به ابن هیثم وارد می کند. محمد باقر یزدی (زنده در 1047ق) در رساله شرح المقاله العاشره در نقد نظر طوسی می گوید که با در نظر گرفتن حالت کلی که طوسی آورده است، برهان قضیه دوم مقاله دهم مختل می شود و قضیه را در دو حالت نسبت ثابت و متغیر، جداگانه بررسی می کند. در این مقاله سیر تاریخی پرداختن به این قضیه بررسی شده است.