عطیه خان حسین آبادی

حرم امام رضا (ع) که مهم ترین جاذبه گردشگری مذهبی در ایران به شمار می آید، بیش از ده قرن سابقه تاریخی دارد که در زمان حیات حکومت های اسلامی به تزئینات گوناگون آراسته شده است و هر بخش آن گویای هنر معماری دوران خاصی از تاریخ هنر اسلامی است. شخصیت ها و بزرگان در هر عصر به نوسازی و توسعه این مکان مقدس پرداخته اند، ازجمله الله وردیخان، جنگجوی دلیر و فرمانده نظامی عصر صفویه که توجه خاصی به معماری این دوران داشته و برای اعتلای فرهنگ و تمدن ایران اقدامات فراوانی انجام داده است که با نگاهی به آثار برجای مانده از وی در اصفهان (سی و سه پل)، شیراز (مدرسه خان) و مشهد (گنبد الله وردیخان) به این امر می توان تأکید نمود. این بنای باشکوه، از زیباترین ابنیه حرم مطهر است که آرتور پوپ در کتاب معماری ایران، آن را کامل ترین قسمت مرقد امام رضا (ع) می داند. کاشی های معرق این رواق مزین به کتیبه ها، نقوش حیوانی، گیاهی و هندسی است. بسیاری از این نقوش دربردارنده مفهومی هستند که جایگاهی خاص در فرهنگ و ادبیات این مرزوبوم دارند. در این راستا، پژوهش حاضر به روش آمار توصیفی و تحلیل محتوا، بر اساس مشاهدات میدانی و داده های کتابخانه ای انجام شده است که از میان 487 نقش موجود 9 گونه حیوانی که هرکدام دنیایی مملو از راز و رمز است، بیشترین رقم متعلق به نقش پرنده (مرغ) است و پس ازآن به ترتیب قرقاول، طوطی، طاووس، مرغابی، اژدها، سیمرغ، آهو و مرغ بسم الله قرار دارند.

کاشیکاری یکی از شیوه های نقش پردازی آرمان گرایانه در تزئینات معماری ایران است، که پیشینه تاریخی آن به قبل از اسلام باز می گردد. هنر کاشیکاری در قرون اولیه اسلامی در ایران به دلیل افزایش ساخت بناهای مذهبی، به صورت تزئینات در مجموعه های مذهبی نمایان می شود. روند رشد و توسعه حرم مطهر در سراسر تاریخ اسلام و در طول حیات حکومت های اسلامی ادامه داشته است. از این رو، نوع معماری و متعلقات آن از جمله کاشیکاری ، در طول تاریخ و دوره های ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجار و معاصر به سبک ها و روش های مختلفی انجام شده است. در دوره قاجار تحولات بسیاری در هنر و معماری به ویژه در تزئینات بناها روی داد. در این دوران نقشینه کردن دیوار ابنیه جلوه ای نوین یافت. کاشی نگاران این عصر در نقش پردازی، عکاسی، مرسولات پستی،  اسلوب های غربی، سنت های کهن نگارگری، و همچنین کتاب های ادبی، تاریخی، مذهبی و تصاویر چاپ سنگی را منبع الهام قرار داده اند. هدف اصلی این مقاله آشنایی با کاشی نگاره های دوره قاجار در حرم مطهر و تطبیق کاشی نگاره معجزه حمله شیران به حمیدبن مهران بر پیشانی ایوان شرقی صحن عتیق با تصاویر چاپ سنگی مشابه آن است. سؤال این است که کاشی نگاره های دوره قاجار در حرم مطهر رضوی شامل چه مضامینی می شوند؟ آیا می توان کاشی نگاره معجزه امام رضا (علیه السلام) در مجلس مأمون (حمله شیران به حمیدبن مهران) را متأثر از تصاویر  چاپ سنگی مشابه دانست؟ در صورت تأثیرپذیری این کاشی نگاره از تصاویر چاپ سنگی، این تأثیرها چه مواردی را شامل می شود و با اثر کدام هنرمند تصویرساز مطابقت بیشتری دارد؟ مطالب و تصاویر پژوهش به روش میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده و با رویکرد توصیفی و تحلیلی همراه با تفسیر تصویرها و تطبیق آن ها نگارش یافته است.

حرم امام رضا (ع) مهم ترین و بزرگترین جاذبه مذهبی در ایران است. در سراسر تاریخ اسلام، شخصیت ها و بزرگان هر عصر به نوسازی و توسعه این مکان مقدس پرداخته اند، از جمله بزرگان و شاهان صفویه که دلیل عمده آن را می توان به رسمیت شناختن مذهب شیعه دانست. الله وردیخان، فرمانده نظامی عصر صفویه، اقدامات فراوانی برای اعتلای فرهنگ و تمدن ایران انجام داده و توجه خاصی به معماری این دوران داشته است. گنبد الله وردیخان، از زیباترین ابنیه استان قدس رضوی است که آرتور پوپ در کتاب معماری ایران آن را کامل ترین قسمت مرقد امام رضا (ع) می داند. کاشی های معرق این رواق مزین به کتیبه ها، نقوش حیوانی، گیاهی و هندسی است. بسیاری از این نقوش دربردارنده مفهومی هستند، که جایگاهی خاص در فرهنگ و ادبیات این مرز و بوم دارند. از آن جا که کاربرد نقش طاووس به صورت عنصری تزئینی در معماری دوره صفویه به اوج رسید؛ هدف اصلی این نوشتار بررسی نقش طاووس در کاشی کاری های حرم مطهر و با تأکید بر رواق مذکور از دوره صفویه است. با این سوالات که 1 بیشترین نقش طاووس مربوط به کدام دوره تاریخی حرم است؟ 2 وضعیت قرارگیری این نقش در عصر صفوی و دوره های بعد از آن در حرم مطهر چگونه است؟ دراین راستا، پژوهش حاضر به روش آمار توصیفی و تحلیل محتوا، و شیوه جمع آوری اطلاعات براساس مشاهدات میدانی، عکاسی و داده های کتابخانه ای انجام شده است. در این پژوهش از میان 132 نقش طاووس از سه دوره تاریخی در حرم مطهر، این نقش با تأکید بر رواق الله وردیخان، مورد بررسی قرار گرفت. بیشترین حضور به دست آمده از این نقش در حرم مطهر مربوط به دوره جمهوری اسلامی (96 عدد) است، که این رقم در دوره صفوی 26 عدد و در دوره پهلوی 10 عدد است. از نظر وضعیت قرارگیری، در بیشترین حالت، طاووس از نمای جانبی 114 عدد، به عنوان عنصر محافظ و نگهبان است؛ و از نمای مقابل 18 نقش وجود دارد.