سید علی میرآفتاب

اعتبار عقل و اعتماد بر آن در فهم کلام و کشف مراد الهی در ادوار مختلف سکه رایج مفسران بوده است، اما در قرن چهاردهم بی شک بارزه تفاسیر، کاربرد عقل و تکیه بر آن است. المنار و المیزان به عنوان مهم ترین تفاسیر قرن اخیر در ضمن گرایش به مسائل اجتماع، عقل گرایی را در تفسیر قرآن پیگیری کرده اند؛ با این تفاوت که المنار عقل را به عنوان منبع خود در تفسیر برگزیده، اما المیزان ظواهر دینی و فهم دین را که متوقف بر ظهور لفظ هستند، مستند به حکم عقل دانسته، ولی در تفسیر، به منبعیت قرآن برای تفسیر خود قائل بوده و عقل را به عنوان ابزاری برای فهم قرآن می داند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، با بررسی دو تفسیر المیزان و المنار، به بررسی تطبیقی عقل گرایی در نظر این دو مفسر تمرکز نموده و مختصات عقل را از این نظرگاه مقایسه خواهیم کرد. حاصل آنکه عقل در المنار به عنوان اﺑ ﺰاری ﺑ ﺮای هماهنگ کردن اﺣک ﺎم و ﻣﻌ ﺎرف دیﻨی ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀیات زﻣﺎن ﺑﻪ کﺎر بسته شده و ریشه در تجربه گرایی دارد، درحالی که علامه طباطبایی با تخطئه عقل گرایی تجربی، حرکت عقل ابزاری در مسیر فطرت سالم را لازمه تمییز و تشخیص درست حق از باطل معرفی می نماید.

دنیای امروز در حال پیشرفت است و نقش مدیریت در زندگی بشر بسیار مهم است، اگر جامعه به درستی مدیریت شود می توان از تمامی ظرفیت ها و امکانات موجود در آن جامعه، برای دست یابی به اهداف مورد نظر بهره برد. مدیریت انسان و رهبری جامعه انسانی، مهمترین و در عین حال پیچیده ترین فرآیند فعالیت اجتماعی انسان است و شناخت اسلوب رفتاری و عملی پیامبران الهی، می تواند کارگشای مردم در انتخاب صحیح کارگزاران خود و راهگشای مدیران اجرایی در حکومت ها و مسئولیت ها باشد. برقراری حکومت الهی و مدیریت صحیح جوامع، از اهداف مهمّ پیامبران الهی بوده است ؛ آنان در این مسیرتلاش های بسیاری مبذول داشتند و هرگاه زمینه و موقعیت را برای چنین عمل ارزشمند و حیاتی مناسب می دیدند، در انجام آن تردیدی به خود راه نمی دادند. در قرآن کریم شیوه ی حکومت داری و مدیریت برخی از پیامبران الهی شرح داده شده است، پیامبرانی که در شرایط زمانی، حکومت های خاصی داشتند و به شکل کامل و درست و با توجه به مناسبات فرهنگی و اجتماعی عصر خود، جامعه را به بهترین شکل مدیریت نمودند و در خصوص بحث مدیریت فرهنگی می توان از همین مدیریتِ مبتنی بر تعالیم اسلام و قرآن بهره گفت. یکی از پیامبرانی که می توان از شیوه مدیریتش بهره برد حضرت یوسف(ع) است ؛ چراکه در یک برهه از زمان، وزارت سرزمین مصر و مدیریت آن بخشی از رسالت او بوده است؛ عملکرد این پیامبر الهی می تواند الگویی موفق برای یک کارگزار حکومتی و یا یک مدیر در اجتماع باشد. هدف از نگارش چنین مقاله ای، بررسی شیوه ی مدیریتی حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم و تبیین اصول نهفته در قرآن کریم در رابطه با مدیریت فرهنگی است که در واقع بهره وری از قرآن در جهت وصول به دانش قرآن بنیان را دنبال می کند . از جمله اصولی که از سیره ی حضرت یوسف (ع) زمینه مدیریت فرهنگی ،در این مقاله به آن اشاره و تبیین شده است می توان به اصل های « مسئولیت پذیری» ، « تعهد و تخصص در انجام کار»، «خلاقیت»،«تغافل»،« قانون مداری» و اصل «بخشش وگذشت» اشاره نمود.

یکی از شاخه های زبان قرآن، زبان تمثیلی در برخی از گزاره های قرآنی است. مراد از تمثیلی بودن زبان قرآن بیان حقایق قرآن در قالبی ادبی و هنری است. ارائه  این نوع  زبان، خیال بافی و توهّم نیست. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس داده ها و اطلاعات حاصل از مطالعات کتابخانه ای، روشن می گردد که تمام حقایق قرآن معرفت بخش و واقع نما است و هیچ گونه خیال بافی و کذبی در بیان گزاره های قرآن وجود ندارد.  همچنین به این سوال پاسخ می دهد که زبان تمثیلی قرآن دارای چه اصول و مبانی است؟ که در این جستار بر اساس این پژوهش، مبانی زبان تمثیلی قرآن همچون: گذر از تنگنای معنای حقیقی؛ نیازمندی به دلیل و قرینه؛ اشاره آیات قرآن به ماورای آن؛ چندمعنایی در آیات قرآن؛ سازگاری با ضوابط قطعی عقلی و شرعی مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد. اگر مبانی نظریه زبان تمثیلی قرآن به گونه ای دقیق و درست تبیین گردد، زمینه مناسبی برای دست یابی به تفسیر درست آیات قرآن فراهم خواهد شد؛ لذا بررسی زبان تمثیلی قرآن و مبانی و لوازم آن به شدّت ضروری می نماید و نتایجی که از این بررسی به دست می آید این است که نه تنها تمثیل در قرآن تخیل و کذب نیست بلکه ثابت می کند که گزاره های  قرآن واقع گرا و معرفت بخش است؛ حقایقی را در قالب زبانی ادبی و هنری بیان می کند که در عین اشاره به معنای عمیق و باطنی، هم زمان به معنای سطحی و ظاهری نیز اشاره دارد.    

در قرآن کریم شیوه حکومت داری و مدیریت برخی از پیامبران الهی شرح داده شده است، پیامبرانی که به شکلی صحیح و با توجه به مناسبات فرهنگی و اجتماعی عصر خود، جامعه را به بهترین شکل اداره کردند. مدیریت فرهنگی، مبتنی بر سرمشق ها و الگوهای فرهنگی است و جامعه شناسان معتقدند میزان موفقیت در به کارگیری شیوه های مدیریت یک جامعه، تحت تأثیر ارزش های حاکم بر بافت فرهنگی آن است. حال این سؤال قابل طرح است که آیا می توان در خصوص مدیریت فرهنگی، از مدیریتِ مبتنی بر تعالیم اسلام و قرآن بهره گرفت؟ در پژوهش پیش رو، به روش تحلیلی توصیفی با توجه و تأمل در سیره مدیریتی و حکومتی حضرت سلیمان در قرآن کریم، برخی از این اصول همچون «تفقد و نظارت، تنبیه و تشویق، تکریم، تحقیق و بررسی، تعلیم و مکاتبه، ارزیابی و ایجاد رقابت» معرفی شده و با استفاده از منابع مدیریتی و تفسیری، به تبیین و شرح آنها پرداخته شده است.