نیلوفر راست قلم

الگوی توسعه فضایی برای هدایت و کنترل مسیر توسعه شهرها در آینده اهمیت ویژه ای دارد و دستورکارهای مداخله در ساختار فضایی شهر را برای سیستم مدیریت شهری ایجاد می کند. در این مقاله با به کارگیری رهیافت برنامه ریزی راهبردی فضای شهری مشکل سو، مبتنی بر سنجش نیاز و رضایت ساکنان در شهر دهسرخ (یک شهر کوچک و در حال گذار از روستا به شهر)، الگوی توسعه فضایی شهر در سطح راهبردی تولید و ویژگی های متمایز آن ردیابی و معرفی شده است. به منظور انجام تحلیل های مرتبط با نیازسنجی و رضایت سنجی از شیوه کمی و کیفی (ترکیبی) بهره گرفته شده است که فنون و روش های کمی (چون تحلیل های آماری توصیفی و آزمون میانگین فریدمن) و کیفی (چون تحلیل متن، تحلیل محتوا و تحلیل متون برآمده از گروه هیئت منصفه ذی نفعان کلیدی) و نیز از لحاظ هدف بیرونی کاربردی و توصیفی-تحلیلی-تجویزی است. مهم ترین یافته های پژوهش بیانگر ضرورت مداخله بر اساس مفاهیم بنیادین، چون پایداری، همبستگی اجتماعی و مشارکت عمومی است که مانع از گسیختگی اجتماعی و گسستگی کالبدی در ساختار فضایی شهر می شود و در مسیر ارتقا و بهبود دسترسی ساکنان به خدمات و امکانات پشتیبان سکونت، روند توسعه شهر را هدایت و کنترل می کند. ارتقای سطح رضایتمندی ساکنان (به ویژه در سطح محلات) ارتباط مستقیم با فراهم شدن دسترسی عادلانه و متعادل به امکانات و زیرساخت های شهری دارد. 

شهر-منطقه اصفهان، مجموعه ای از شهرها و کانون های جمعیتی است که زمینه های مشترکی (چون ارتباطات، زیرساخت ها، جمعیت و اقلیم) در سطح جغرافیایی شهر اصفهان و محیط پیرامون آن دارند و وابستگی های اجتماعی، اقتصادی، کارکردی و فضایی آن ها به گونه ای است که یک واحد جغرافیایی قابل تمایز فراشهری و زیر منطقه ای در سطح سرزمین را شکل می دهند و کانون اصلی تمرکز سکونتگاهی آن شهر اصفهان است. این ویژگی های مشترک سبب می شود که بتوان زمینه های مکمل با هدف گذاری واحد را برای آن ها متصور شد. در این میان شهرداری ها به عنوان کنشگر اصلی مدیریت شهری، نقش عمده ای در برقراری ارتباط بین شهرها و مدیریت این روابط دارند، به گونه ای که این مسائل می تواند به عنوان زبان مشترک میان کنشگران شهر-منطقه به ایفای نقش بپردازد. این پژوهش به لحاظ نوع آن توصیفی-تحلیلی و با توجه به هدف اصلی آن که تحلیل مشکلات مکانمند و شناسایی کلیدی ترین کنشگران در شهر-منطقه اصفهان (شامل اصفهان و ده شهر همجوار: ابریشم، بهارستان، خمینی شهر، خورزوق، درچه، دولت آباد، شاهین شهر، قهجاورستان، گز، و نجف آباد) است، - یک پژوهش کاربردی است. بدین منظور در گام نخست، شناخت مسائل و مشکلات مابین اصفهان و ده شهر همجوار با استفاده از مسیرهای دوگانه بازبینی متون اسناد و برنامه های شهری و انجام مصاحبه با مدیران و کارشناسان شهری به تدوین بیانیه مشکلات انجامیده است. در گام دوم تحلیل مشکلات و مسائل شهرهای واقع در شهر-منطقه اصفهان، بر پایه برچسب های شش گانه تعریف شده به ازای هر مشکل مقدار وزن (شدت مشکل) مشخص شده و به کمک روش تحلیل شبکه های اجتماعی، شبکه «کنشگران-مشکلات» ترسیم شده است. بر پایه یافته های تحلیل از این شبکه، مشکلات «آلودگی زیست محیطی ناشی از تردد اتوبوس های فرسوده در شهر-منطقه»، «بروز مشکلات زیست محیطی ناشی از نابودی ظرفیت اکولوژیکی غرب اصفهان» و «کمبود وسایل خدمات آتش نشانی در شهرهای همجوار شهر اصفهان» مهم ترین مشکلات شهر-منطقه و کنشگران معاونت «شهرسازی ومعماری»، « حمل ونقل وترافیک» و «خدمات شهری» کلیدی ترین نقش را در حل مسائل شهر-منطقه اصفهان ایفا می کنند.

با روند افزایش جمعیت شهری، آمادگی مدیریت شهری در برخورد با سوانح طبیعی و افزایش تاب آوری بالاخص در حوزه مسکن به عنوان یکی از مهم ترین حوزه های تاب آوری در آینده از اهمیت بسیاری برخوردار است. این پژوهش به دنبال شناسایی تأثیرگذارترین شاخص ها و محتمل ترین سناریوها در حوزه تاب آوری مسکن در آینده شهرها است. روش پژوهش از نظر هدف، توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات از طریق اسناد کتابخانه ای و بازبینی متون مدون است. بدین صورت که شاخص های تأثیرگذار در حوزه آینده نگاری تاب آوری مسکن شناسایی شده و در گام نخست با نرم افزار میک مک و استفاده از تکنیک دلفی (تکمیل پرسش نامه توسط 40 نفر از متخصصین حوزه تاب آوری و آینده پژوهی)، تحلیل شده است. نتایج حاکی از آن است که شاخص های «قیمت زمین»، «مالکیت»، «ارتفاع» و «پراکنش کاربری ها» بیشترین تأثیر را در آینده تاب آوری مسکن در منطقه 8 شهرداری اصفهان خواهند داشت. این عوامل به عنوان عوامل پایه اصلی در سناریونگاری وارد نرم افزار سناریوویزارد شده و روند تغییرات هر یک از این 4 شاخص تاثیرگذار در حوزه آینده نگاری تاب آوری مسکن بر یکدیگر مورد ارزیابی قرار گرفته و با استفاده از ماتریس تحلیل اثرات متقاطع، 7 سناریوی محتمل در این حوزه شناسایی شده است. بدین صورت در محتمل ترین سناریو برای آینده، شاخص قیمت زمین و میزان مالکیت خصوصی و همچنین ارتفاع ساختمان ها افزایش و پراکنش کاربری ها بدون تغییر خواهد بود که این تغییرات به جز در شاخص ارتفاع ساختمان، دارای مطلوبیت نسبی در افزایش تاب آوری است.

شهر برای پاسخگویی به نیازهای ساکنین، نیازمند تعامل با محیط پیرامون خود به عنوان یک سیستم سرشار از منابع مختلف است. در صورتی که این تعامل دچار ضعف یا کاستی گردد، توانایی شهر در جهت تأمین نیازهای ساکنین نیز با مشکل روبرو می گردد. شهرداری ها به عنوان کنشگر اصلی مدیریت شهری، نقش عمده ای در برقراری ارتباط بین شهرها و حل این مشکلات دارند، به گونه ای که این مسائل می تواند به عنوان زبان مشترک میان کنشگران شهر-منطقه به ایفای نقش بپردازد. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و به لحاظ هدف کاربردی است و هدف اصلی دستیابی به مهم ترین مشکلات و کلیدی ترین کنشگران در شهر-منطقه اصفهان (شامل اصفهان و ده شهر همجوار: ابریشم، بهارستان، خمینی شهر، خورزوق، درچه، دولت آباد، شاهین شهر، قهجاورستان، گز، و نجف آباد) است. بدین منظور در گام نخست، شناخت مسائل و مشکلات مابین اصفهان و ده شهر همجوار با استفاده از مسیرهای دوگانه بازبینی متون اسناد و برنامه های شهری و انجام مصاحبه (نیمه ساختار یافته) با مدیران و کارشناسان شهری به تدوین بیانیه مشکلات انجامیده است. در گام دوم تحلیل مشکلات و مسائل شهرهای واقع در شهر-منطقه اصفهان، به کمک روش تحلیل شبکه های اجتماعی و با تشکیل سه شبکه «کنشگران-مشکلات»، «محور مشکلات-کنشگران» و «کنشگران درون سازمانی-مشکلات» و بر اساس شاخص های «مرکزیت درجه»، «مرکزیت بینابینی» و «مرکزیت همجواری» انجام پذیرفته است. بر پایه یافته های تحلیل از شبکه نخست، مهم ترین کنشگر به منظور حل مشکلات شهر-منطقه اصفهان، معاونت «شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان»؛ با توجه به شبکه دوم، مهم ترین زمینه های موضوعی مشکلات شهر-منطقه به ترتیب «ضعف خدمات رسانی»، «ساخت و ساز غیرمجاز» و «عدم هماهنگی سازمان های مدیریت شهری»؛ و با توجه به شبکه سوم نیز، مهم ترین کنشگر درون ساختار شهرداری اصفهان با هدف حل مشکلات شهر-منطقه، معاونت «حمل ونقل و ترافیک» بوده است.

روابط بین شهرهای شبکه شهری به واسطه جریان های جمعیتی و عوامل مؤثر بر آن شکل می گیرد. در این مقاله با بهره گیری از دو انگاشت توزیع اشتغال و شبکه شهری، عوامل مؤثر در ایجاد و تشدید نابرابری های فضایی در شبکه شهری اصفهان ارزیابی شده است. به این منظور، دگرگونی های شاخص های اشتغال در شبکه شهری اصفهان، متشکل از 37 شهر مصوب طرح مجموعه شهری، در سه مقطع زمانی 1375، 1385 و 1395 برپایه فاصله بین شهرها در چارچوب تحلیل شبکه های اجتماعی در نرم افزار (گفی) سنجیده شده است. نوع پژوهش در این مقاله کاربردی است و تحلیل های آن با استفاده از روش های کمی انجام شده است. روش گردآوری داده ها، انجام مطالعات کتابخانه ای و بازبینی اسناد مدون است. برای تحلیل یکپارچه انگاشت اشتغال و ویژگی های شبکه شهری، در هریک از مقاطع زمانی سه گانه، شبکه ای جداگانه ترسیم و تحلیل شده است. یافته های تحلیل ها بیانگر آن است که در شبکه شهری اصفهان، در مقاطع زمانی سه گانه، دگرگونی های جمعیتی در شهرها (پرجمعیت و کم جمعیت) رابطه مستقیمی با جابه جایی جریان اشتغال در شبکه شهری ندارد و شهرهای کم جمعیت همچون دستگرد، بهاران و قهدریجان، در مقاطع زمانی پژوهش، عملکرد درخور توجهی در جذب جریان اشتغال داشتند. در مقابل، شهرهای پرجمعیتی همچون اصفهان، خمینی شهر، نجف آباد و شاهین شهر، در جذب جریان اشتغال، عملکرد ضعیف تری داشتند. شهرهای با جمعیت متوسط در شبکه شهری اصفهان، در جذب جریان اشتغال عملکرد متوسطی نیز داشتند، به گونه ای که می توان گفت رابطه بین جمعیت و جذب جریان اشتغال در این شهرها، رابطه ای مستقیم است. کلان شهر اصفهان با برخورداری از درصد درخور توجهی از امکانات، منابع، گردش های مالی، قدرت سیاسی و جریان های جمعیتی، عملکرد مناسبی در رتبه بندی شهرهای شبکه شهری ازلحاظ جذب جریان های اشتغال ندارد. بنابراین برنامه ریزی توسعه اشتغال در شبکه شهری مجموعه شهری اصفهان نمی تواند تابعی از رتبه بندی سلسله مراتب شهرها باشد و شاخص های بنیادین اقتصادی همچون نرخ مشارکت اقتصادی، نسبت اشتغال، نرخ بیکاری، بار تکفل، ضریب اشتغال و ضریب فعالیت عمومی نقش کلیدی تری دارند.

شبکه شهری، مجموعه ای از شهرهای بزرگ و کوچک است که هرکدام برحسب اندازه و عملکرد خود، در روند تکاملی ناحیه، اثر می گذارند. این پژوهش با بهره گیری از دو انگاشت رقابت پذیری و شبکه شهری، در پی بررسی عوامل مؤثر در بروز و تشدید نابرابری ها در شبکه شهری اصفهان است. در همین راستا تغییرات و دگرگونی شبکه شهری اصفهان در سه مقطع زمانی ۱۳۷۵، ۱۳۸۵ و ۱۳۹۵ با در نظر گرفتن شاخص های انگاشت رقابت پذیری و در نظر گرفتن فاصله بین شهرها (مبتنی بر روش تحلیل جریان) و ایجاد ماتریس های رقابت پذیری، با استفاده از ترسیم شبکه شهری در نرم افزار تحلیل شبکه اجتماعی (گفی) سنجیده شده است. روش پژوهش، از نظر هدف، کاربردی و روش گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای و بازبینی اسناد مدون بوده است. همچنین تجزیه و تحلیل داده ها، به روش کمّی است؛ به طوری که برای هر انگاشت در هر مقطع زمانی، شبکه ای جداگانه، ترسیم و تحلیل شده است. نتایج، حاکی از آن است که در مقاطع زمانی ذکر شده، توزیع انگاشت رقابت پذیری به عنوان جریانی از سرمایه، نیروی کار و اطلاعات در مجموعه شهری اصفهان به صورت ناعادلانه ای بوده است تا آنجا که کلانشهر اصفهان با اختلاف بسیار، شکافی را در سلسله مراتب شهرهای مجموعه شهری براساس انگاشت رقابت پذیری ایجاد کرده است. جایگاه دوم در مقایسه این انگاشت، متعلق به شهر نجف آباد و رتبه سوم متعلق به شهر فلاورجان است. علاوه بر این، به جز چند مورد استثنا، روند تغییرات رقابت پذیری شهرها با روند تغییرات سلسله مراتب شهرها در مقاطع زمانی مشابه، هم سو بوده است. بنابراین می توان گفت الگوی سلسله مراتب شبکه شهرها در مجموعه شهری اصفهان، از رتبه بندی رقابت پذیری پیروی می کند.