امیرحامد آزاد

تشکیل نیروهای کمکی در عراق پدیده ای است که پس از سقوط رژیم بعث در قالب تعداد پرشماری از شبه نظامیان وابسته به احزاب و جنبش های سیاسی ظاهر شد. این ساختارها، پس از سال 2014 به دلیل ضعف نیروهای امنیتی عراق در مبارزه با داعش، به شکل پیچیده ای رشد کردند. این گروه ها، به دلیل برخورداری از رویکردهای قومی- مذهبی افراطی و مشارکت در کش مکش های سیاسی به عاملی برای تهدید امنیت شهروندان و شکست اقتدار دولت تبدیل شدند. در این میان شبه نظامیان وابسته به جنبش صدر به دلیل برخورداری از پایگاه اجتماعی گسترده، رهبری کاریزماتک و مشارکت جنبش صدر در ساختار قدرت سیاسی عراق از جایگاهی ویژه برخوردارند. بنابراین دلایل تشکیل شبه نظامیان صدر، رویکرد دولت به آنها، و ابعاد و سطح تهدید احتمالی این شبه نظامیان برای دولت و شهروندان این کشور از مسائل مهم نیازمند بررسی هستند. مجموعه این مسائل می تواند در قالب این سؤال اصلی تظاهر یابد که تشکیل شبه نظامیان صدر متکی به چه دلایلی بوده است؟ همچنین این سؤال فرعی مطرح است که شبه نظامیان صدر برای دولت و شهروندان دارای چه ابعادی از تهدید بودند؟ این مقاله براین فرضیه استوار است که تهدید امنیت در عراق نه به عنوان علت ظهور شبه نظامیان صدر، بلکه به عنوان عامل مشروعیت بخش به حضور آنها ایفای نقش کرد و به پوششی برای تأمین منافع سیاسی جنبش صدر تبدیل شد و به موازات آن تضعیف گسترده اقتدار دستگاه های رسمی دولتی و تهدید ثبات سیاسی عراق را به دنبال داشت. پژوهش ارائه شده در این مقاله با اتکاء به روش «تحلیل روند تاریخی» انجام شده است

ناتوانی نیروهای امنیتی رسمی عراق برای مهار بحران ناشی از ظهور داعش، دولت این کشور را وادار نمود تا بسیج نیرو برای تشکیل یک ساختار دفاعی کمکی را در دستور کار قرار دهد. این ساختار دفاعی با نام حشد شعبی به عنوان بخشی از نیروهای امنیتی عراق رشد و توسعه یافت، اما گروه بندی سیاسی و مذهبی در این سازمان و خصومت تاریخی بخشی از این گروه ها با آمریکا و نیز ناسازگاری بخش های اجتماعی سُنّی و کُرد با حشد شعبی به عنوان یک سازمان شیعه محور، به بستر چالش حشد شعبی با دولت عراق تبدیل شد. در نتیجه دولت به سمت محدودسازی حشد شعبی سوق یافت. براین اساس مقاله پیش رو تلاش دارد به این سؤال پاسخ دهد که فرایند تشکیل و تحدید حشدشعبی در عراق از چه الگویی پیروی کرده است؟ این مقاله بر این فرضیه استوار است که حشدشعبی بر اساس ضرورت در عراق شکل گرفت، اما گروه بندی های سیاسی – مذهبی داخلی در این سازمان و دشواری کنترل عملکرد آنان، ریسک بالایی ایجاد کرد. این روند دولت عراق را به سمت تلاش برای کنترل و تضعیف حشد شعبی از طریق کوچک سازی و انتظام بخشی به سازمان، کنترل تحرک زمینی یگان ها و نگهداری و بکارگیری تسلیحات سوق خواهد داد.. در این مقاله تلاش براین است تا با استفاده از روش تجزیه و تحلیل روند ، استراتژی های محتمل درباره مهار چالش های پیرامونی حشدشعبی استخراج شوند. هدف از این پژوهش سنجش کارایی سیاستگذاری ها پیرامون موضوع پژوهش است.

شرایط اضطراری حاکم بر سوریه پس از جنگ داخلی، به نوعی از هم پیمانی بین شبه نظامیان حزب اتحاد دموکراتیک کردستان و دولت مرکزی شکل داد. ماهیّت این هم پیمانی بعد از تشکیل ائتلاف بین المللی مبارزه با داعش، بواسطه شکل گیری روابط نیابتی با آمریکا به عنوان حامی خارجی دستخوش تغییر شد. حزب اتحاد دموکراتیک کردستان با استفاده از پوشش این دو هم پیمانی تلاش برای غلبه بر رقبا و شکل دهی به نظم سیاسی جدیدی در شمال سوریه را آغاز کرد. در مقابل این روند، دولت ترکیه نیز به دلیل احساس تهدید از شکل گیری یک کیان کُردی در مرزهای این کشور، سازماندهی شبه نظامیان عرب مخالف دولت مرکزی را آغاز کرد. اقدامات ترکیه به نوع جدیدی از روابط نیابتی بین شبه نظامیان و حامی خارجی در شمال سوریه شکل داد که تلاش برای ایجاد نظم سیاسی نوین در شمال سوریه را بواسطه تعارض با ساختارسازی حزب اتحاد دموکراتیک کردستان آغاز کردند. کشف سناریوهای محتمل درباره نظم سیاسی آینده در شمال سوریه و تأثیر آن بر نظم سیاسی سوریه در دوره پسا داعش مسئله مهمی است، اما به نظر می رسد محتمل ترین سناریو بر پایه فقدان استراتژی مشخص حامیان خارجی برای ایجاد نظم سیاسی جدید و تعارض منافع آنان شکل می گیرد و به دولت سوریه امکان می دهد با اجرای استراتژی های چند وجهی بازدارنده، شکل گیری نظم سیاسی جدید در سوریه را مختل سازد.

پس از آغاز جنگ درون دولتی در سوریه، حزب اتحاد دموکراتیک علی رغم تعارض با دولت مرکزی، روابط نیابتی با رژیم را علیه مخالفان مسلح، در دستور کار قرار داد. حزب اتحاد دموکراتیک از یک سو، به واسطه برخورداری از حمایت دولت مرکزی، بر مناطق خلأ قدرت مسلط شد و از سوی دیگر، با آغاز دور جدیدی از روابط نیابتی، به وسیله ائتلاف با عملیات عزم ذاتی از حمایت آمریکا، دست آوردهای حزب را از سرکوب و مهار توسط دولت مرکزی در امان نگاه داشت. بنابراین، بر اساس الگوهای حاکم بر روابط نیابتی، این سؤال مطرح می شود که دست آوردهای روابط نیابتیِ حزب اتحاد دموکراتیک در آینده با چه سرنوشتی روبه رو خواهند شد؟ همچنین، این فرضیه مطرح می شود که دست آوردهای روابط نیابتی حزب اتحاد دموکراتیک با ائتلاف و دولت سوریه، به دلیل عدم برخورداری از مشروعیت حقوقی و تأثیرپذیری از منافع حامیان دولتی پایدار نخواهند ماند. لذا، در مقاله پیش رو، تلاش بر این است که با استفاده از روش تجزیه و تحلیل روند، محتمل ترین سناریوی ممکن کشف و طرح شود. هدف این مقاله کشف الگوهای جدید از روابط گروه های شبه نظامی با دولت ها و نهادهای بین المللی است که ممکن است بر حاکمیت دولت هایی که شبه نظامیان در چارچوب مرزهای ملّی آنان فعالیت دارند، تأثیرگذار باشد.

کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس علی رغم تشکیل نهادی برای همگرایی منطقه ای، با پیاده سازی الگوی نامنطبق با شرایط کشورهای عضو در موضوع اتحادیه ی پولی و اجرای ناقص همین الگوی نامنطبق و همچنین اعمال سیاست های غلط اقتصادی، عملاً ظرفیت های موجود در شش کشور عضو این شورا برای دست یابی به اهداف تعیین شده اقتصادی در منشور این نهاد را در چارچوب همگرایی منطقه ای بدون استفاده نگاه داشته اند. عدم تشکیل اتحادیه ی پولی واحد، نرخ بیکاری بالا در میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، روبرو بودن پروژه های نفتی، عمرانی و حمل و نقل با کمبود منابع مالی و نرخ مبادله ی پایین تجاری میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس مشکلات قابل لمسی هستند که این شورا، به رغم گذشت 30 سال از تاسیس، با آن دست به گریبان است. بنابراین به نظر می رسد آنان باید برای دست یابی به اهداف تعیین شده در منشور این نهاد در قالب همگرایی منطقه ای در بعد اقتصاد، ابتدا الگویی سازگار با شرایط مشترک کشورهای عضو در زمینه های اقتصادی تعریف کنند. ضمن اینکه باز گشت سرمایه ی حاصل از فروش نفت به صنایع داخلی و به خصوص صنایع متصل به مزیت مطلق این کشورها یعنی نفت، در این راستا ضروری به نظر می رسد. این درحالی است که شورای همکاری خلیج فارس با افزایش بهره وری نیروی کار داخلی و تربیت متخصص از میان اتباع کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و کاهش نیروی کار خارجی طرح های عقیم مانده ای مثل روادید برای تردد اتباع در کشورهای عضو را به یک طرح پویا تبدیل کند