رضا گیلکی

کُشتی، ورزش باستانی ایران، در داستان ها و منظومه های حماسی نمودهای فراوانی دارد. در داستان ها و منظومه های حماسی، پهلوانان همواره با مهارت و توان خود در کشتی شناخته می شوند و نبردهای تن به تن، از عناصر اصلی این داستان ها هستند. علاوه بر جنبه ورزشی، کشتی در آیین ازدواج نیز گاه نقشی مهم داشته است. زنان پهلوان که از ویژگی های ممتاز و گاه فراانسانی برخوردار بودند، تنها خواستگارهایی را شایسته ازدواج می دانستند که بتوانند در نبردی تن به تن، بر آن ها غلبه کنند. با کم رنگ شدن ادبیات حماسی، این آیین باستانی نیز به تدریج فراموش و حذف شد. با این حال، بازمانده این سنت را می توان در داستان های عامیانه ادب فارسی مشاهده کرد. این مقاله به روش تحلیلی-توصیفی نگاشته شده است. برای انجام این پژوهش، ابتدا چند داستان عامیانه فارسی که در آن زنان پهلوان شرط نبرد تن به تن را برای ازدواج پیش کشیده اند، بررسی شده است. سپس، پاورقی های حسین قلی مستعان، که در سال های 1300 تا 1350 بیشترین نفوذ را در میان عامه مردم داشته است، مطالعه شده است. بررسی داستان های عامیانه فارسی نشان می دهد که شرط نبرد تن به تن برای ازدواج، در میان زنان پهلوان رواج داشته است. در پاورقی های حسین قلی مستعان نیز به این موضوع اشاره شده است. مستعان در پاورقی های خود، به داستان هایی از زنان پهلوان اشاره می کند که در نبردی تن به تن، خواستگاران خود را شکست داده اند. یافته های این پژوهش نشان می دهد که در داستان های عامیانه فارسی، کشتی از جامعه کوچک زنان پهلوان فراتر رفته و گسترش معنایی یافته است.

گفتمان قدرت چنگیز در بستر اجتماعی و سیاسی خاصی صورت بندی شد که اگرچه مفصل بندی آن در سده هفتم هجری انجام شد، ریشه های آن را باید ماقبل حیات گفتمانی آن جست وجو کرد، یعنی در دوره سلجوقیان، به ویژه در حمله غزها به خراسان و دوره خوارزمشاهیان. در این جستار به بررسی چگونگی تکوین و چیرگی گفتمان قدرت چنگیز بربنیادِ روایت جوینی در تاریخ جهانگشا می پردازیم. برای تحصیل این مهم از میان رهیافت های مختلف، رویکرد گفتمان لاکلا و موف با توجه به مبانی و اصول آن کارآمدترین روش برای بررسی تکوین و تطور گفتمان است. از دیرباز، همواره ارتباط میان صاحبان قدرت با نویسندگان در کانون اهمیت بوده است. عطاملک جوینی نیز از این قاعده مستثنی نیست. جوینی در جایگاه ناظر و مورخ دربار مغول فجایع مغول را ثبت کرد، اما در این راه ناگزیر بود، در کنار بیان دَدمنشی ها، به دربار مغول نیز وفادار بماند. مسئله اصلی این است که جوینی در پرداخت شخصیتِ محوری متن، چنگیز، رفتاری متفاوت با دیگر مورخان به ویژه بیهقی در پیش گرفته است. کار اصلی مورخ انتخاب روایتی خاص از میان روایت هاست. روش روایت پردازی جوینی برای تثبیت معنای موردنظرش چه بوده است؟ آنچه از این تاریخ برمی آید قدرت بی بدیل چنگیز در مناطق تحت امر اوست که صدای متفاوتی از این رویداد هولناک از تاریخ جهانگشا به گوش می رسد. درنهایت، به این نتیجه می رسیم که طبق نظریه یادشده، متن تاریخ جهانگشا دارای یک نظام معنایی هم سو است و این قابلیت در آن وجود دارد تا معنا در آن تثبیت شود. مجموعه این نظام هماهنگ برای تعدیل و توجیه خشونت ناشی از قدرت چنگیز پیش می رود.