معصومه جمعه

در میان نویسندگان جهان، طبیعت گرایان (ناتورالیست ها) بیش از همه به حیوانات و اشیا اهمیت می-دهند. توجه این نویسندگان به طبیعت، توصیف دقیق محیط طبیعی و اجتماعی و وقایع و شخصیت ها با این تأکید که محیط، تسلطی قهری و جبری بر حدوث وقایع و شخصیت ها دارد دلیل این اهمیت است. طبیعت و بخصوص حیوانات، در آثار ادبی ایران از دیرباز مورد توجه بوده اند. حیوانات در آثار ادبی در قالب فابل ادبی ظهور کرده اند. فابل ها (حکایت های حیوانات)، قصه ها و افسانه های کوتاه منظوم یا منثور از زبان حیوانات اند که جنبه سمبولیک و نمایشی یا نتیجه گیری اخلاقی دارند. در میان نویسندگان معاصر، صادق چوبک بیش از همه از حضور حیوانات در داستانها و رمان های خود بهره جسته است. حیوانات در آثار او مانند انسانها، اسیر نیروی طبیعت و مقهور جبر محیط هستند که از سرنوشت گریز و گزیری ندارند و مطیع و رام، تن به سرنوشت می سپارند و انسانها در برخورد با این حیوانات رفتار خاص خود را دارند.

حضرت ابراهیم در قرآن مجید به عنوان مسلمانی موحد و یکتاپرست معرفی شده است. او پیامبری است که چندین بار مورد ابتلاء قرار گرفت و هربار سربلند از آزمایش الهی به خداوند تقرب جست تا جایی که به مقام خلیل اللهی نائل آمد. داستان زندگی او در چندین سوره قرآن، به طور پراکنده اما مفصل ذکر شده است. داستان پیامبران در قرآن، این امکان را برای عرفا فراهم می کند تا به شرح احوال و مقامات طریق عرفان بپردازند. از این منظر، عرفا در تفاسیر و کتب عرفانی خود، حضرت ابراهیم را نه در مقام یک پیامبر بلکه به منزله ی الگویی کلی از سالکی روحانی مورد توجّه قرار می دهند و با تأمل در حوادث زندگانی وی از قبیل «مناظره ابراهیم با بت پرستان و هذا ربی گفتن، درخواست دیدن زنده شدن مردگان، رد کردن مدد جبرئیل و سرد شدن آتش بر وی» مقاماتی چون طلب، جمع و تفرقه، انس، تفرید و تجرید، یقین، توکل، تسلیم و خلت را برای او در نظر می گیرند. از آن جا که میبدی در تفسیر کشف الاسرار بیشترین توجه را به مقامات انبیا داشته است در این مقاله با تکیه بر این تفسیر با بررسی جایگاه حضرت ابراهیم(ع) در متون عرفانی منثور فارسی تا قرن ششم، به جمع بندی نظر عرفا درباره پنج مقام طلب، جمع و تفرقه، توکل، تسلیم و خلت می پردازیم.