فرشاد بهرامی

تاب آوری به عنوان رویکردی نوین در دهه های اخیر جهت بازیابی مؤلفه های محیطی و اجتماعی رودخانه های شهری در مواجهه با آشوب های سیل و خشکسالی مورد توجه متخصصین به ویژه معماران منظر قرار گرفته است. رودخانه درکه به عنوان یکی از رودخانه های شهری تهران طی سال های متمادی، علی رغم وجود زیرساخت های کنترل سیل، کانال کشی و تراس بندی های متعدد در بستر رود، در برابر آشوب سیل و پیامدهای آن آسیب پذیر بوده و این امر نشان دهنده عدم کفایت این طرح ها در کنترل سیلاب است. به همین دلیل برنامه ریزی و طراحی در راستای کاهش خطر سیل و افزایش پایداری رودخانه درکه امری ضروری محسوب می شود. در این راستا، این پژوهش در پی رهیافتی از معضلات و پیامدهای سیل رودخانه درکه است و در پی یافتن پاسخ به این پرسش هاست که آیا رویکرد نوین تاب آوری جایگزین مناسبی برای رویکردهای تک بعدی و مهندسی در راستای مدیریت رودهاست؟ این رویکرد چگونه می تواند محیط آشوبناک رود درکه را به محیطی پایدار و سازگار با محیط تبدیل سازد؟ بر این اساس، این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با مرور فشرده ادبیات نظری، شاخص های تاب آوری را گردآوری کرده است؛ سپس استراتژی های طراحی براساس تعاریف، استخراج شده اند و راهکارهای طراحی رود درکه -به عنوان نمونه موردی- در مواجهه با آشوب سیل ارائه شده است. این پژوهش با تکیه بر هفت شاخص تفکر تاب آوری که عبارتند از: افزونگی، تنوع، استحکام، ارتباط یا اتصال، یادگیری، خودسازماندهی و تغییرپذیری، به ارائه استراتژی هایی اعم از تنوع فضایی و زیستی، افزایش دانش، توانایی و مهارت افراد بومی و استفاده از تجربه آنها در سیل های گذشته، استحکام در مؤلفه های انسان ساخت و طبیعی و تقویت ارتباط فضایی و پیوستگی مؤلفه های طراحی و همچنین خودسازماندهی منابع زیستی و اجتماعی جهت طراحی رود درکه در برابر آشوب سیل پرداخته است. این برنامه ریزی و طراحی جامع شامل ابعاد مختلف محیطی و اجتماعی است که می تواند جایگزین مناسبی برای کانال های کنترل سیلاب و تراس بندی های بستر رود باشد. همچنین این برنامه ریزی می تواند به عنوان الگویی برای رودهای شهری ایران و جهان در شرایط مشابه مورد استفاده قرار گیرد.

تاب آوری به عنوان مفهومی نوین در ادبیات پایداری، فهم جدیدی از ارتباط انسان و محیط را ایجاد کرده است. همچنین با افزایش چالش های محیطی انسان در قرن جدید، این مفهوم در علوم مختلف گسترش یافته و توسط اندیشمندان رشته های متفاوت بازتعریف شده است. منظر نیز به عنوان دانشی که به ارتباط متقابل انسان و محیط می پردازد، از این موضوع مستثنی نبوده و در سال های اخیر پس از ورود مفهوم تاب آوری به حوزه شهر، اکنون این مفهوم وارد ادبیات این حوزه نیز شده است. بنابراین پژوهشگران به دنبال آن هستند که با بهره گیری از مفهوم تاب آوری، به چارچوب نظری ای دست یابند که منظر را در مواجهه با آشوب های پویای محیطی تاب آور کند. با این حال با بررسی جستارهایی که تاکنون با عنوان منظر تاب آور ارائه شده، به نظر می رسد که در پژوهش های صورت گرفته تمامی ابعاد منظر مورد توجه قرار نگرفته است. از آنجایی که تبیین ناصحیح منظر در این تعاریف منجر به عملکرد ناقص چارچوب های نظری موجود در مواجهه با بحران ها خواهد شد، این پژوهش به دنبال ارزیابی تعاریف موجود است. این جستار با ارائه تعاریف صورت گرفته در تاب آوری منظر و تعاریف بنیادین مفهوم منظر، از طریق قیاس امکان ارزیابی تعاریف را فراهم می آورد. از این رو، این نوشتار ابتدا با مرور فشرده ادبیات تاب آوری در حوزه شهر و منظر و ارائه مبانی نظری منظر و بیان صفات آن، به تشریح موضوع می پردازد. پس از آن، منظر در تعاریف تاب آوری منظر در تناظر با تعاریف بنیادین منظر قرار می گیرد و تمایزات آن به بحث گذارده می شود. نتایج این پژوهش بیانگر آن است در این تعاریف، با مغفول واقع شدن وجوه ادراکی، تنها به ابعاد عینی منظر اشاره شده و مفهوم منظر، معادل اکوسیستم های محیطی انگاشته شده است. بنابراین عبارت منظر در تعاریف موجود در حوزه تاب آوری منظر با مفهوم تعریف شده توسط صاحب نظران ادبیات منظر به لحاظ ماهوی تفاوت دارد

بیان مسئله: شیوه باغ سازی رومی، یکی از مهم ترین محصولات فرهنگی امپراتوری روم باستان است. اگرچه بسیاری از وجوه فرهنگی روم دنباله رو تمدن یونان است، ولی باغ سازی رومی از ویژگی های ساختاری باغ سازی یونان تبعیت نمی کند و به نظر می رسد پیرو اندیشه های دیگری است. این شیوه برخلاف باغ سازی یونانی که فاقد سازماندهی منظم هندسی است، از انتظامی محوری و راست گوشه پیروی می کند. صاحب نظران تاکنون دیدگاه های متعددی برای توجیه پیدایش این شکل از انتظام در باغ سازی روم عنوان کرده اند، با این حال همچنان ابهامات فراوانی در این فرضیه ها وجود دارد. علاوه بر این، اتروسک ها که پیش از شکل گیری امپراتوری روم، در منطقه توسکانی ایتالیا سکنی داشتند، بر بسیاری از دستاورد های فرهنگی تمدن روم و پس از آن اثرگذار بوده اند؛ همچنین «اهمیت قدسی انتظام» در باورها و اندیشه این قوم که در شیوه ساخت شهرها، معابد و سایر بناهای به جامانده از ایشان مشهود است، شاید بتواند به عنوان ریشه پیدایش انتظام در باغ سازی رومی قابل بررسی باشد.هدف: این پژوهش در پی آن است تا با تحلیل و نقد آرای موجود و ارائه شواهد نو و با بیانی جدید، به توضیح «ریشه انتظام» در شیوه باغ سازی رومی بپردازد. روش تحقیق: پژوهش حاضر با روشی تفسیری-تاریخی با تحلیل و طبقه بندی داده های موجود مبتنی بر باستان شناسی در تلاش است به تفسیر جدیدی از موضوع دست یابد. همچنین در بخش هایی جزئی نیز از روش تحلیل محتوا برای تفسیر و نقد برخی از اسناد مکتوب بهره می برد.نتیجه گیری: این جستار با تردید در ادبیات موجود، ریشه های اتروسک را به عنوان امکانی جدید در توضیح پیدایش انتظام هندسی باغ سازی رومی معرفی می کند.

بیان مسئله: شهر همدان با سابقه تاریخی پیش از اسلام، تا دوره پهلوی اول از منظر سنتی غنی برخوردار بود. «کارل فریش»، مهندس آلمانی، با ایده احداث خیابان های نفوذی تغییری بزرگ در منظر شهری همدان ایجاد کرد. احداث میدانی وسیع در تقاطع شش خیابان نفوذی با فواصل مساوی، پدیدآورنده نقطه عطفی مؤثر در منظر شهری همدان بود. این طرح که به تقلید از جریان معماری و شهرسازی قرن 19 شهرهای اروپایی به عنوان نماد اقتدار و تجدد ساخته شد، شبیه یک چرخ دنده صنعتی بود که از میان بافت تاریخی، مرکز و بازار همدان می گذشت. مداخله کارل فریش به لحاظ شکلی با آنچه از گذشته در منظر شهر همدان تداوم داشت هماهنگ نبود؛ حجم ساخت وساز نیز به اندازه ای بود که در نگاه کلی به نقشه شهر به نظر می رسید سیمای شهری همدان به صورت اساسی دگرگون شده باشد. هدف: این پژوهش با مبنا قراردادن رویکرد سیستمی در تحلیل منظر شهری، تأثیر احداث خیابان های نفوذی، به مثابه یک اقدام اقتداگرایانه از طرف مدیریت شهری بر منظر شهری همدان را در دوره پهلوی اول تحلیل می کند. روش تحقیق: پژوهش حاضر یک مطالعه تاریخی-تحلیلی است که با استنباط از داده های سازمان فضایی، به تفسیر منظر شهری همدان خواهد پرداخت. نتایج پژوهش: تغییرات گسترده سیمای شهر در دوره پهلوی اول از طریق احداث خیابان های نفوذی در شهرهای بزرگ همچون تهران، مشهد و رشت این نظریه را تقویت می کند که تغییر ساختار شهر می تواند به تحول منظر شهری بیانجامد. اما این اقدام در همدان غیر از تغییرات کالبدی در معماری خیابان و ایجاد نظام دسترسی جدید، تغییر جدی در منظر شهر ایجاد نکرده و دلیل اصلی این عدم تغییر، تداوم تشخص مرکز بعد از مداخلات گسترده است.

روستای کامو در فلات مرکزی ایران، به عنوان یکی از قدیمی ترین روستاهای ایران، پیوستگی جدایی ناپذیری با عناصر طبیعی دارد. هویت این روستا در ارتباط با عناصر طبیعی اش از جمله، کوه گرگس، رودخانه و توپوگرافی منطقه است. رودخانه کامو به عنوان اصلی ترین مؤلفه منظر طبیعی در شکل گیری و پیدایش آن نقش اساسی را ایفا کرده است. این پژوهش با استفاده از روش کتابخانه ای و مشاهدات میدانی به جایگاه و اهمیت رودخانه در شکل گیری روستای کامو می پردازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان دهنده این است که رودخانه اصلی روستای کامو، به عنوان اصلی ترین مؤلفه طبیعی، علاوه بر ابعاد زیبایی شناسانه، زیست محیطی، کالبدی و اقتصادی، از نوعی سلسله مراتب و نظم پیروی می کند که مبتنی بر قدرت و شأن اجتماعی افراد است. این سلسله مراتب با عنوان سلسله مراتب مقامی، نقش بسزایی در شکل گیری و ساختار روستا ایفا می کند. علاوه بر سلسله مراتب مقامی، سلسله مراتب اقتصادی و سلسله مراتب کالبدی نیز در ارتباط با رودخانه اصلی، نقش اساسی ایفا می کنند. بر این اساس، شکل گیری خانه و منازل اشرافی و اربابان در بالادست رودخانه و رعیت در پایین دست رودخانه، به سلسله مراتب مقامی در این روستا اشاره دارد. علاوه بر آن، نزدیکی لکه های معماری به آب در راستای تسلط بر منبع اصلی آب و زمین های کشاورزی در پشت لکه های معماری، سلسله مراتب اقتصادی را شکل می دهد و در انتها، جای گیری اصلی ترین مؤلفه های روستا اعم از جاده اصلی، مرکز روستا، مسجد اصلی و فضاهای جمعی به اهمیت این رود در شکل گیری سلسله مراتب کالبدی روستای کامو اشاره می کند. وابستگی کالبدی-معنایی روستای کامو به رودخانه اصلی، به واسطه سلسله مراتب ها و ارتباط آن در گذر زمان با محیط و مردمان روستا، آن را به عنوان اصلی ترین مؤلفه منظر طبیعی رود معرفی می کند.

تاب آوری به عنوان یک رویکرد نو در مواجهه با آشوب های محیطی در دهه های اخیر مورد توجه معماران منظر قرار گرفته است. این رویکرد که جایگزین مناسبی برای رویکردهای صلب و مهندسی تلقی میشود، در پروژه ها و طرح های گوناگون منظر در سراسر جهان مورد بهره برداری قرار گرفته است. <br />رود کن به عنوان اصلی ترین رود شهری تهران، با وجود زیرساخت های مهار و کنترل سیل، همچنان در برابر این آشوب آسیب پذیر است. رویکردهای صلب و تک بعدی برای کنترل سیلاب، نه تنها آشوب سیل را کنترل نکرده، بلکه زیرساخت های اکولوژیکی و ساختاری آن را نابود ساخته است. در این راستا، این پژوهش در پی یافتن راه حل و پاسخی برای این سؤال است که رویکرد تاب آوری محیطی چگونه و تا چه میزان بر مدیریت آشوب سیل در رودخانه های شهری تأثیر گذار است؟ این نوشتار مشخصاً به نقش و تأثیر احتمالی استفاده از این تفکر در ساماندهی رودخانه کن تهران، در برابر سیلاب می پردازد. بر این اساس، این پژوهش با بررسی چهار پروژه موفق دنیا، اصول و راهکارهای تاب آوری در برابر سیلاب رودخانه ای را استخراج کرده و بر اساس این اصول و راهکارها، برنامه ریزی و راه حل هایی برای این رود آشوبناک ارائه داده است. زمان، آزمودن، آستانه، یادگیری و تنوع به عنوان اصول تاب آوری و صفه سازی در کران رود؛ و تالاب به عنوان راهکار برای مواجهه با مسئله رود کن از این چهار پروژه استخراج شده اند. علاوه بر آن، به دلیل درگیر بودن رشته های مختلف در این موضوع نیاز به تعامل چندرشته ای و برنامه ریزی با دربرگیری رشته های مختلف است؛ در نتیجه، این اصول و راهکارها، برنامه ریزی و ساماندهی منظر رود کن را به سوی یک برنامه جامع و چندرشته ای سوق می دهند. به عبارتی دیگر، برنامه ریزی رود کن نیاز به یک رویکرد چندرشته ای با تأکید بر مسائل منظر و اکولوژیک دارد. این برنامه ریزی جامع و چندرشته ای که مبتنی بر تفکرات تاب آوری در برابر سیل است، می تواند به عنوان الگویی برای رودهای شهری دیگر که در برابر آشوب سیل آسیب پذیر هستند، قرار گیرد.

روند تخریبی روددره های شهر تهران و تجارب ناموفق در نمونه های مختلف نشان از عدم شناخت صحیح و استفاده نادرست از ظرفیت های این روددره ها است. روددره درکه یکی از هفت روددره باارزش تهران است که به عنوان یکی از کریدورهای اصلی و طبیعی در کوه پایه های رشته کوه البرز  قرار دارد. روددره درکه از سه مؤلفه آب، گیاه و دانه های معماری تشکیل شده است. هم نشینی لاینفک این سه مؤلفه، ساختار طبیعی و بومی روددره درکه را بازگو می کند. مسیر حرکت رود در خط القعر دره و شکل گیری درختان و گیاهان در امتداد آن و حضور دانه های معماری در انتهای مسیر حرکت رود، شاکله اصلی روددره درکه را شکل می دهد. فرضیه شارباغ ایرانی که در سال ۱۳۹۴ در شماره ۳۳ مجله منظر توسط مهدی شیبانی و مریم اسماعیل دخت مطرح شد، عناصری برای الگوی شارباغ را بازگو کرد که آب، گیاه و دانه های معماری به عنوان مؤلفه های اصلی و شاکله شارباغ در مقاله مذکور مطرح شد. به نظر می رسد که مؤلفه های شارباغ ایرانی می تواند الگوی شکل گیری روددره درکه باشد که آب، گیاه (باغات درکه) و دانه های معماری (روستا درکه) در ساختاری خطی و در امتداد مسیر حرکت رود شکل گرفته اند. پیکره باغات درکه و دانه های معماری (روستای درکه) با توجه به بستر طبیعی و مسیر حرکتی رود، الگوی شار باغ ایرانی را دنبال می کنند. این پژوهش به دنبال نظریه ای برای توسعه های آتی روددره درکه است و با بررسی الگوی شارباغ ایرانی و تطبیق آن با مؤلفه های منظرساز روددره درکه، این موضوع را استنتاج می کند که الگوی شارباغ ایرانی پایه و اساس روددره درکه است و در توسعه های آتی این رود دره، امکان به کارگیری این نظریه امکان پذیر است.