مصطفی مطلبی کربکندی

افزایش فزاینده اطلاعات و پیچیده تر شدن سازمان ها و ابعاد مسائل سازمانی از سویی و محدودیت های جدی نیروی انسانی و منابع مالی با وجود ماموریت و نقش نظارتی بی بدیل در نظر گرفته شده برای دیوان محاسبات کشور از سوی دیگر، اتخاذ رویکردهای نوین در نظارت از جمله هوشمندسازی بخش مهمی از فرآیندها و استفاده از ظرفیت های فناوری اطلاعات را برای چنین سازمان هایی به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل کرده است. بر این اساس شناسایی عناصر حسابرسی هوشمند برای دیوان محاسبات کشور و مدل سازی نگاشت شناختی این عناصر، به عنوان هدف اساسی این پژوهش در نظر گرفته شد. اما مسئله اول و بسیار اساسی برای چنین تحولی، نامشخص بودن مفهوم، ابعاد و اجزای آن بود. بدین منظور در این پژوهش با استفاده از رویکرد مدل سازی ساختاری-تفسیری به عنوان روش اصلی پژوهش و بهره گیری از روش شناسی سیستم های نرم به عنوان روش فرعی و تکمیلی، پس از تبیین مفهوم حسابرسی هوشمند، اجزاء و عناصر هوشمندسازی حسابرسی در سطح دیوان محاسبات کشور و مدل نگاشت شناختی آن طراحی گردید. در نهایت پس از سطح بندی عناصر، چهارده عنصر شناسایی شده در سه دسته کلی «پیشران ها و الزامات»، «عناصر طراحی و اجرا» و «خروجی ها» دسته بندی شدند و روابط بین آن ها تحلیل گردید.

پیچیدگی روزافزون مسائل امروزی، طراحی و بکارگیری فرآیندهایی کارآمد جهت فائق آمدن بر این پیچیدگی را اجتناب ناپذیر ساخته است. علم طراحی نیز با طراحی مصنوعات نوآورانه و هدف محور جهت پاسخگویی به یکسری مسائل سروکار دارد. بر این اساس پژوهش پیش رو با دو هدف عمده توسعه مدل فرآیند پژوهش علم طراحی و دستیابی به یک شناخت نسبتا جامع از مبانی آن تدوین شد. مدل توسعه یافته، به صورت یک چرخه تکرارشونده شامل فعالیت های «شناسایی و تبیین مسئله»، «تعیین اهداف و الزامات راه حل»، «گردآوری و تحلیل داده و دانش»، «طراحی و توسعه مصنوع»، «ارزیابی» و «نتیجه گیری و ارتباطات» ارائه شد. چرخه ای بودن این فرآیند و در نظر گرفتن سه چرخه داخلی شامل چرخه های «تدقیق مسئله»، «ساخت» و «بهبود»، به جای پیگیری یک فرآیند خطی، یک مدل پویا برای حل مسائل علم طراحی پدید می آورد. همچنین در پژوهش حاضر، تلاش شده است جمع بندی خوبی از مبانی و مباحث کاربردی این حوزه از جمله پارادایم، اصول، حیطه پژوهش، قواعد، رویه ها، دستورالعمل ها، ابزار و روش های پژوهش علم طراحی ارائه گردد. در نهایت نیز گزارش مختصری از ابزارها و روش های مورد استفاده در یک نمونه واقعی طراحی مدل ارائه شده است.

حجم و پیچیدگی روزافزون نیازهای نظارتی و از طرفی محدودیت های موجود، موجب عدم امکان ایفای کامل نقش ها و وظایف سازمان های نظارتی از جمله دیوان محاسبات کشور با روش های سنتی گردیده و هوشمندسازی حسابرسی را به ضرورتی انکارناپذیر جهت انجام حسابرسی با دقت، سرعت و جامعیت به مراتب بیشتر و نیز پیشگیرانه تبدیل کرده است. در مقاله پیش رو، مفهوم حسابرسی هوشمند و ابعاد آن در سطح دیوان محاسبات کشور به عنوان یک سازمان عالی نظارتی با کمک مراحل مختلف روش شناسی سیستم های نرم، تحلیل و تبیین گردیده است. تصویر گویای وضع موجود، تعریف ریشه ای و مدل مفهومی وضع مطلوب، خروجی های مهمی هستند که تلاش شده است در قالب آنها چیستی و چرایی حسابرسی هوشمند در سطح دیوان محاسبات کشور تبیین گردد. حسابرسی هوشمند در دیوان محاسبات کشور، سیستمی مبتنی بر قابلیت های فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی است که به دنبال پیشگیری، کشف و هشدار به موقع تخلفات، جرائم و جریانات سوء، رصد شاخص های کلان حکمرانی کشور و خودکارسازی فعالیت های ممکن حسابرسی می باشد. قابل انطباق و ارتباط نبودن برخی سامانه های اطلاعاتی، موانع دسترسی به داده های مورد نیاز، ضعف دانش فنی در حوزه تحلیل داده و سیستم های هوشمند، مقاومت های درونی و فرآیندهای نامناسب حسابرسی از مهم ترین موانع و محدودیت های هوشمندسازی حسابرسی در دیوان محاسبات هستند که باید بر آنها فائق آمد.

امروزه دانشگاه ها و از جمله دانشگاه امام صادق(ع) در مقطعی حساس و سراسر تغییر قرار دارند. فهم تغییر نیازمند ابزارهایی مانند تفکر روندی است. چرا که روندها حکایت از شرایطی دارند که احتمالاً باید در سالهای آینده با آنها دست و پنجه نرم کرد. پژوهش حاضر به شناسایی و توصیف روندهای تأثیرگذار بر آینده دانشگاه امام صادق(ع) پرداخته است. این روندها در سه لایه دیده شده اند: 1. روندهای آموزش عالی جهانی 2. روندهای خاص آموزش عالی ایران 3. روندهای خاص دانشگاه امام صادق(ع). روش این پژوهش از نوع آمیخته ی اکتشافی است. بدین منظور پس از بررسی اسناد، جهت شناسایی روندهای جهانی و ملی تأثیرگذار بر دانشگاه ها به مصاحبه با خبرگان پرداخته شد. پس از آن روندهای شناسایی شده با طراحی و توزیع پرسشنامه ای، اعتباریابی شدند و 25 روند در این دو سطح تأیید شد. از طرفی با دسته ای دیگر از مصاحبه ها، روندهای خاص دانشگاه امام صادق(ع) شناسایی شد. سپس با طراحی و توزیع پرسشنامه دوم، روندهای خاص این دانشگاه نیز اعتباریابی شدند. در نهایت، روندهای تأیید شده، متشکل از 20 روند جهانی، 5 روند خاص ملی و 8 روند خاص دانشگاه امام صادق(ع) در شش دسته تقسیم بندی شدند که عبارتند از: 1. روندهای علمی و پژوهشی 2. روندهای آموزش و یادگیری 3. روندهای مدیریتی 4. روندهای مالی 5. روندهای عرضه وتقاضا و جمعیت شناختی 6. روندهای فرهنگی و تربیتی. همچنین جهت ایجاد فهم مشترک و جلوگیری از کژتابی های احتمالی، توصیف مختصری از این روندها ارائه گردید. نتایج این پژوهش، به منزله ی نقشه ای کلی از تحولات دانشگاه امام صادق(ع) و محیط تخصصی آن می باشد.