مریم فرخی

از جمله مهم ترین عناصر تأثیرگذار بر مصرف انرژی در بخش ساختمان، می توان به شرایط اجتماعی و اقتصادی، فرهنگ مصرف انرژی، ویژگی های جغرافیایی و اقلیمی شهر، نقش شهر، کارایی سیستم های تأمین و مصرف انرژی و ویژگی های کالبدی فضایی ساختمان ها و بافت های مسکونی اشاره کرد که در این میان فرم شهری، به میزان قابل توجهی امکان کاهش مصرف انرژی را از طریق برنامه ریزی و طراحی فراهم می سازد. رهیافت کارایی انرژی به عنوان یکی از اهرم های تقویت پایداری بوم شناختی، از جمله ابعاد اصلی پنج گانه توسعه پایدار به شمار می آید که با هدف کاهش رشد تقاضای انرژی، تقلیل قابل توجه مصرف سوخت های فسیلی و به دنبال آن، افزایش عرضه انرژی سالم همراه است. لذا با بهره گیری از این رویکرد در فرایند طراحی مجموعه های ساختمانی و بافت های شهری، می توان کمک شایانی به بهبود وضعیت بهره وری انرژی در بخش ساختمان نمود. پژوهش پیشِ رو با ترکیب روش های توصیفی تحلیلی، مطالعات گونه شناختی، ترسیم و شبیه سازی مدل ها، به دنبال تحلیل 8 گونه فرم ساختمانی قالب در دوره های تاریخی شهر اصفهان و 4 الگوی بلوک شهری، از منظر کارایی انرژی است. به این منظور، با استفاده از شبیه سازی، ارتباط مابین متغیرهای تحقیق مشخصه های کالبدی و فضایی فرم شهری (فرم ساختمانی و بلوک شهری) و میزان مصرف انرژی (انرژی مصرفی جهت گرمایش، سرمایش و روشنایی) در هریک از الگوهای پیشنهادی، مورد سنجش قرار گرفت. بر اساس نتایج حاصل از پژوهش، الگوی بهینه توده گذاری ساختمان های مسکونی به شدت تحت تأثیر عوامل مورفولوژیک همچون همجواری ها، فرم، ابعاد و الگوی ساختمان، الگوی بلوک بندی و نیز ساختار فضایی شبکه ارتباطی است که در این میان، نقش الگوی ساختمان و ساختار شبکه ارتباطی پر رنگ تر است. لذا به کمک شبیه سازی مصرف انرژی، پیش از اجرای طرح و یا در مرحله ارائه گزینه های پیشنهادی، می توان به فرم های بهینه در اجزا (ساختمان های منفرد) و ترکیب های شهری (بافت های مسکونی) دست یافت.

شهر، سیستمی پویا و مرکب از زیرسیستم های بی شماری بود ه که تعاملات و ارتباطات بین آن ها بر توسعه شهر مؤثر است. رفتار کلی و تأثیرات زیرسیستم ها بر یکد یگر در طی زمان باعث توسعه یا عدم توسعه شهر می شوند. برنامه ریزی کاربری زمین، بنا به د لایلی چون عدم شناخت صحیح و عمیق از عوامل مؤثر بر توسعه زمین، تعامل و تقابل آنها با یکد یگر و نیز ناآگاهی از نتایج سیاست های اتخاذی در درازمدت موفق نبود ه است. رویکرد پویایی سیستم ، فرصتی را برای بررسی اثرات متقابل زیرسیستم های شهری بر روی یکد یگر در طول زمان، جهت اتخاذ سیاست های مناسب برای توسعه شهری به وجود می آورد. در مقاله حاضر، رویکرد پویایی سیستم برای طراحی مد ل توسعه منطقه 18 تهران به کار گرفته شد ه است. بد ین منظور، پس از انجام فرایند طراحی و توسعه مد ل با استفاد ه از نرم افزار Vensim، مد ل طراحی شد ه برای شبیه سازی گزینه های محتمل آتی در منطقه 18 به کار گرفته شد ه است. نتایج به دست آمد ه از شبیه سازی ها نشان می د هد که تغییرات جمعیت اثر مستقیمی بر میزان استفاد ه از زمین د ارد. از سوی د یگر تغییرات بنگاه های اقتصاد ی منطقه با تأثیر بر میزان اشتغال، در افزایش یا کاهش جمعیت منطقه مؤثر است، لذا به کارگیری سیاست هایی که بتواند علاوه بر ساماند هی فضای کالبد ی منطقه و تأمین نیازهای مسکونی و خدماتی ساکنان، فرصت های شغلی را افزایش د هد، در توسعه این منطقه مؤثر خواهد بود.    

یکی از مهم ترین و ضروری ترین ابعادی که در طراحی محیط باید به آن توجه شود؛ فرایند احساس، ادراک و شناخت محیطی است که تجربه مکان و در نتیجه بازنمایش آن به صورت رفتار در فضاهای شهری را برای انسان هموار می سازد. لذا برای ساختن محیط های سازگار و متناسب با نیازهای ادراکی-رفتاری شهروندان باید شناخت صحیح و دقیق از رابطه بین انسان و محیط بدست آورد .در این میان خیابان های تجاری به عنوان فضاهای شهری به یاد ماندنی، قابل دسترسی و معنی دار نقش مهمی در شکل گیری الگوهای رفتاری به عهده دارند. با مروری بر ویژگی های کیفی و نقش های خیابان شهری از گذشته تا به حال، می توان به وضوح، کاهش کیفیت های محیطی و در نتیجه کاهش کیفیت حضورپذیری را که عامل مهمی در زمینه تعامل انسان و محیط، به شمار می آید را مشاهده نمود. در چنین موقعیتی، ارزیابی و سنجش نمونه هایی از خیابان های شهری و بررسی اینکه این فضاها در حال حاضر چرا و چگونه مورد استفاده قرار می گیرند از اهمیت بسزایی برخوردار است. پژوهش پیش رو با مطالعه ویژگی های فیزیکی خیابان های شهری و فعالیت های انسانی (فعالیت های منفعل – فعال) از طریق پرسشنامه، و با بررسی رابطه متقابل انسان و فضا در فضاهای شهری مورد مطالعه (خیابان های مرکزی شهر همدان) با استفاده از تکنیک Space Syntax و مدل تصمیم گیری چند شاخصه TOPSIS، به تبیین این نکته می پردازد که، الگوهای رفتاری کاربران به صورت مشخص، از ویژگی های مورفولوژیک خیابان های مورد مطالعه تبعیت می نماید. به گونه ای که خیابان های مورد مطالعه، با وجود ویژگی های مشترکی از جمله زمان و سبک ساخت، طول و عرض محور، موقعیت قرارگیری، به فراخور ویژگی های متفاوت مورفولوژیکی از جمله همپیوندی و اتصال فضایی، تنوع و تراکم فعالیتی و نیز ویژگی های کیفی مکان شهری، بستر شکل گیری و زمینه ساز الگوهای رفتاری متفاوتی هستند.

در گذشته شهرها از نظر توجه به محدودیت های اکولوژیک نمونه های خوبی از طراحی شهری انرژی کارا بوده اند. با نگاهی به شهرهای سنتی و مقایسه آن ها با شهرسازی مدرن امروزی، شاهد پیامدهای نامطلوب زیست محیطی در مقیاس طراحی واحدهای ساختمانی و نیز ساختار فضایی شهرها می باشیم. لذا به نظر می رسد ضروریست ضمن شناسایی عوامل موثر در در طراحی شهرهای پایدار سنتی، با بهره گیری از نرم افزارهای شبیه سازی بتوان پیش از اجرای طرح و یا در مرحله ارائه گزینه های پیشنهادی، به فرم های بهینه در اجزا (ساختمان های منفرد) و ترکیب های شهری (بافت های شهری) دست یافت. پژوهش پیش رو با ترکیب روش های توصیفی – تحلیلی، مطالعات گونه شناختی، ترسیم و شبیه سازی مدل ها، به دنبال تحلیل مصرف انرژی و آسایش حرارتی در گونه های مختلف فرم ساختمانی، بلوک های شهری و ساختار فضایی شهر اصفهان در 4 دوره تاریخی می باشد. لذا با بهره گیری از نرم افزارهای شبیه سازی انرژی (دیزاین بیلدر) و آسایش حرارتی (انوی- مت) و تحلیل چیدمان فضایی ارتباط مابین متغیرهای مستقل (مشخصه های کالبدی و فضایی بافت شهری) و متغیرهای وابسته، میزان مصرف انرژی (جهت تامین گرمایش، سرمایش و روشنایی) و آسایش حرارتی، در هر یک از سناریوهای پیشنهادی، مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس نتایج، می توان دستورالعمل طراحی اقلیمی بافت های شهری را در قالب سه مولفه؛ نظام و الگوی قطعه بندی و تفکیک زمین شهری، شکل و مشخصات توده/فضا در بافت های شهری و الگوی شبکه معابر بافت، تنظیم و عملیاتی ساخت. فرم های غالب دوره قاجار به لحاظ عملکرد انرژی و نیز همسازی با اقلیم، فرم های پایدارتری نسبت به سایر دوره های تاریخی می باشند. همچنین ساختارهای فضایی با بیشترین میزان همپیوندی و اتصال فضایی می توانند درصد بالاتری از شرایط آسایش حرارتی را در فضاهای باز شهری ایجاد نمایند.

انرژی قابل توجهی برای تأمین و حفظ شرایط محیطی برای آسایش حرارتی در ساختمان های مسکونی بلندمرتبه مصرف می شود که به میزان زیادی به مؤلفه های طراحی پوسته بستگی دارد. لذا برای رسیدن به مقادیر بالای صرفه جویی انرژی در ساختمان ها، ابتدا اقدامات طراحی با تأثیر زیاد باید تعریف و سپس بهینه سازی شوند. این پژوهش به دنبال پاسخ به پرسش چگونگی تأثیر مؤلفه های پوسته ساختمان بر مصرف انرژی ساختمان مسکونی بلندمرتبه در اقلیم گرم و خشک است. بنابراین، پژوهش حاضر با هدف دستیابی به مؤلفه های بهینه طراحی پوسته در ساختمان های بلندمرتبه در اقلیم گرم و خشک پرداخته تا سبب برقراری شرایط آسایش حرارتی و ذخیره انرژی اولیه (الکتریسیته و گاز طبیعی) شود. به این منظور، یک ساختمان مسکونی بلندمرتبه موجود به عنوان نمونه موردی در اصفهان انتخاب گردیده تا مصرف انرژی قبل و بعد از بهینه سازی با استفاده از نرم افزار شبیه سازی کامپیوتری DesignBuilder مقایسه شود. تجزیه و تحلیل مطابق با شبیه سازی های انرژی نشان داده است که هر یک از مؤلفه های پوسته در خور تغییرات فراوانی در زمینه کاهش مصرف انرژی ساختمان هستند. سه مؤلفه ای که برای بالا بردن عملکرد انرژی پوسته ساختمان انتخاب شده است شامل نسبت پنجره به دیوار، ویژگی های شیشه و مصالح پوسته است. نتایج نشان داده است که نسبت پنجره به دیوار 20 درصد به میزان 04/11 درصد نسبت به مدل پایه (50 درصد) عملکرد مناسب تری دارد. همچنین نمای پوسته ای با شیشه ای سه جداره شفاف به ضخامت 4 میلی متر و لایه گاز آرگون 10 میلی متر بیش ترین صرفه جویی در انرژی کل را به دنبال دارد. در شرایط آب و هوایی گرم و خشک پلاستر سیمان عملکرد بهتری نسبت به سایر مصالح نشان داده است. این مطالعه سبب طراحی پوسته با کارایی بالا می شود و صرفه جویی قابل توجهی در مصرف انرژی (حدود 5/12 درصد برای انرژی کل، 16 درصد برای گرم کردن و 29 درصد برای خنک کردن) به همراه دارد. همچنین باعث افزایش 5/2 درصدی انرژی روشنایی الکتریکی می شود.

دهه های پایانی قرن 20 نشان داد که نمی تواند رشد و توسعه جامعه بشری با شرایط فعلی ادامه پیدا کند. شهرها به عنوان محل زندگی و تمرکز فعالیت ها نقش مهمی در پایداری زیست بوم دارند و با زیست پذیر نمودن شهرها می توان آن ها را پایدارتر کرد. با توجه به شاخص های مختلف می توان زیست پذیری از نظر محیطی را در یک فضای شهری موردبررسی قرارداد. با شیوع بیماری کرونا در جهان زندگی انسان، موجودات زنده و محیط زیست به شکل های مختلف تحت تأثیر قرار گرفت. بروز پیامدهای این همه گیری، اعمال محدودیت ها در بخش های مختلف اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی بوده است. در این میان فضاهای شهری نقش بسیار مهمی در سرزندگی و پایداری دارند که در این دوران تحت تأثیر شرایط پاندمی قرارگرفته اند. معضل بزرگ شهرهای مختلف ایران ازجمله شهر اصفهان که در شاخص پایداری زیست محیطی تأثیر می گذارد، نداشتن دفع سالم، اصولی و بهداشتی زباله ها است تا به محیط زیست شهری آسیب نرسد. هدف مطالعه حاضر بررسی تأثیر بحران کرونا بر پایداری زیست محیطی فضاهای عمومی شهری با تأکید بر توسعه پایدار است و به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که شیوع ویروس کرونا چه معضلات زیست محیطی شهری در راستای پایداری فضاهای شهری در سطح شهر اصفهان و به ویژه منطقه نه این شهر است. برای این منظور از یک روش تحلیلی –توصیفی جهت ارزیابی و بررسی پایداری زیست محیطی فضای عمومی در شهر اصفهان (منطقه نه اصفهان) استفاده شده است. جمع آوری داده ها با روش مصاحبه از طریق پرسشنامه و ارزیابی آن با طیف لیکرت بین 30 نفر از متخصصان و شهروندان منطقه نه شهر اصفهان انجام شد و داده ها با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی AHP مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفتند. شاخص های پایداری زیست محیطی در سه معیار، پایداری اکولوژیک با سه شاخص و 10 سنجه، طراحی زیست محیطی پایدار با 13 سنجه و یکپارچگی نهادی و مدیریتی با 7 سنجه مورد ارزیابی قرار گرفتند. درنهایت با توجه به نتایج مشخص گردید که فضاهای شهری منطقه نه شهر اصفهان در مقایسه با کل شهر اصفهان به لحاظ شاخص های پایداری اکولوژیک و یکپارچگی نهادی و مدیریتی کمترین کیفیت را دارا می باشند که راهکارهای پیشنهادی دراین باره ارائه گردید.

فرایندهای ناشی از قطبی شدن اجتماعی فضاهای عمومی شهری، به طور فزاینده تحت تأثیر نابرابری های سیستماتیک، سیاست های محدودکنندیه شهری و توسعه های کنترل نشده از طریق مکانیزم های مختلفی، چون معماری خصمانه، فضای شهری نابرابر، سلطیه تکنولوژی و تقلیل گرایی، بر چشم انداز فضاهای عمومی شهری سایه گسترانیده و احساس بیگانگی فضایی را تعمیق بخشیده است. میراث چنین تاکتیک هایی چیزی جز تقلیل عرصیه عمومی، نقصان معنا و افت روح اجتماعی در فضاهای شهری نیست، که چرخیه بیگانگی را ادامه می دهد. در تبارشناسی و فهم چنین وضعیتی، آنچه حائز اهمیت است، اینست که سیر تکوینی و تبارشناختی جریان های فکری و ساختاری مولد بیگانگی فضایی که به تدریج به فروپاشی سرمایه های اجتماعی و افول کارکردهای کنش گرایانیه فضاهای عمومی منجر شده اند، واکاوی و بازشناسی گفتمانی شوند. بنابراین نمی توان به عوامل روزافزون چالش برانگیز نابرابر فضایی که به فرآیند پیش روندیه طرد از فضاهای شهری منجر می شود، توجهی نکرد. ازاین رو، در این پژوهش، با بهره گیری از مرور نظام مند مفاهیم و استفاده از چک لیست استاندارد پریزما و ابزارهای تحلیل علم سنجی، همچون ووس ویوور، به واکاوی ابعاد نظری و روندهای پژوهشی بیگانگی فضایی پرداخته شده است. تحلیل ها با جست وجو در پایگاه های دادیه معتبر اسکوپس، وب آو ساینس و گوگل اسکولار در بازه زمانی 1867 تا 2025 انجام گرفته است. مرور نظام مند مفاهیم، تعاملات پیچیده میان ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فضایی را به عنوان سازوکارهای کلیدی در تولید و بازتولید این پدیده شناسایی کرده و نشان می دهد که بیگانگی فضایی نتیجیه نابرابری های ساختاری و تغییرات کلان اقتصادی‑اجتماعی است که به شکل گیری گسست های فضایی منجر می شود. به موازات آن، تحلیل علم سنجی، با شناسایی شبکه های هم تألیفی، جریان های فکری مسلط و الگوهای انتشاری دانش در این حوزه نشان می دهد که بیگانگی فضایی نه تنها در تقویت نابرابری های اجتماعی و فضایی نقش آفرین است، بلکه از رهگذر سازوکارهای قدرت و کنترل، به انضباط فضایی، بحران های هویتی و افت کیفیت زیست پذیری شهری منجر می شود.