جواد حسین زاده ساداتی

گورستان عصر آهن مسجد کبود تبریز به عنوان یکی از مهم ترین محوطه های مرتبط با دوران آهن در نواحی شرقی دریاچه ی ارومیه شناخته می شود. تا کنون در این محوطه 5 فصل کاوش باستان شناختی صورت گرفته و بر اساس یافته های سفالی به دست آمده، تاریخ گذاری نسبی آن برابر با 1200-800 پ.م پیشنهاد شده است. در این پژوهش با استفاده از روش طیف سنج جرمی شتاب دهنده (AMS)، نمونه های برداشت شده از بقایای انسانی گورستان، مورد تاریخ گذاری مطلق قرار گرفته و نتایج تاریخ گذاری مطلق با تاریخ گذاری نسبی مورد سنجش و مقایسه قرار گرفته است. جهت انجام این آزمایش، 4 عدد قطعه استخوان و 1 نمونه دندان از میان بقایای انسانی در دسترس، برداشت شده و هر 5 نمونه در آزمایشگاه رادیو کربن پوزنان لهستان مورد آزمایش قرار گرفته اند. نتایج حاصل از این پژوهش، ضمن تائید تاریخ گذاری نسبی پیشنهادشده بیانگر این نکته است که این محوطه طبق تاریخ گذاری مرسوم عصر آهن به دوران عصر آهن 1 و 2 تعلق دارد؛ همچنین بر اساس مطابقت داده های فلزِ آهن در گورستان عصر آهن مسجد کبود با تاریخ گذاری مطلق انجام شده و الگوی متداول استفاده از فلز آهن در سایر نواحی حوضه ی دریاچه ارومیه به نظر می رسد که نواحی شرقی دریاچه، در دورانی پس از عصر آهن 2 به صورت گسترده از متالوژی آهن استفاده کرده اند. این پژوهش از این منظر می تواند مورد اهمیت باشد که تاریخ گذاری مطلق گورستان عصر آهن مسجد کبود تبریز به عنوان یک محوطه شاخصِ عصر آهن در شرق دریاچه ارومیه، کمک شایانی در تاریخ گذاری سایر محوطه های هم دوره در شمال غرب ایران و مخصوصاً حوضه دریاچه ارومیه خواهد کرد.

کتاب "باستان شناسی آسیای مرکزی" نوشته دکترسیدمنصور سیدسجادی، در سال 1395، با 912 صفحه نوشتار، عکس، طرح و نقشه، در دو جلد توسط سازمان سمت به چاپ رسیده است. کتاب به هنگام منتشر شده و قطعا هم برای جامعه باستان شناسی ایران و هم سایر پژوهشگرانی که دل در گرو تاریخ و فرهنگ ایران زمین در منطقه آسیای میانه دارند، کتابی مفید و سودمند خواهد بود. کتاب از نظر اصول نگارشی و ویرایشی به غایت ویراسته و پیراسته است و دست اندرکاران، از نگارنده گرفته تا ویراستاران، زحمت فراوان کشیده اند. با وجود اینکه کتاب از نظر ساختاری، پس از معرفی منطقه و تاریخ پژوهش ها، یک سیر زمانی را از پارینه سنگی تا دوران آهن در پیش گرفته اما با تورق و مطالعه کتاب، نوعی آشفتگی و عدم انسجام ساختاری در بیشتر بخش های آن دیده می شود. از نظر محتوایی نیز کتاب، با وجود اینکه تقریبا تمامی مباحث پیش از تاریخ منطقه آسیای مرکزی را دربر گرفته است؛ اما با این حال برخی از دوره ها و فصل های کتاب لاغرتر و برخی مباحث، به ویژه مباحث دورن مفرغ، به غایت فربه و پرحجم است. نکته اصلی که در خصوص محتوای کتاب وجود دارد آن است که بیش از نیمی از مطالب و محتوای نوشتاری کتاب از تنها یک منبع، یعنی کتاب "باستان شناسی آسیای مرکزی: از پارینه سنگی تا عصر آهن" نوشته باستان شناس آمریکایی، فیلیپ کول برگرفته شده است. با وجود اینکه نگارنده تقریبا در تمامی مواردی که از این کتاب بهره گرفته است، بدان ارجاع داده اما بر همگان روشن است که چنین بهره گیری های کلانی و یکباره از یک منبع، جزو رفتارهای معمول و حرفه ای دانشگاهی به حساب نمی آید و اوضاع به گونه ای دیگر است. پیشنهاد نگارنده این نوشتار آن است که دست کم روی جلد کتاب، عنوان "ترجمه و گرداوری" آورده شود تا ماهیت کتاب با عنوان آن سازگارتر باشد.

کتاب "رهیافت های باستان شناختی به فناوری" نوشته هتر مارگارت لوییس میلر، استاد دانشگاه تورنتو، به درستی یکی از روزامدترین کتاب های باستان شناسی است که به موضوع فناوری و صنعت اختصاص یافته و نویسنده تلاش فراوانی به خرج داده تا از زوایای گوناگون به بررسی فناوری و صنعت از نگاه باستان شناسی بپردازد. نقد برگردان این کتاب به ما کمک خواهد کرد تا بتوان برگردان هایی از این دست را هرچه بهت کرد. جهت انجام نقد این برگردان، نخست فصول کتاب به دقت خوانده و نکات ویرایش و نگارشی ثبت گردید. سپس هرجا که به نظر نقص یا سنگینی در فهم مطلب بود به نسخه اصلی کتاب مراجعه و متن اصلی با برگردان مقابله شد تا در صورت وجود کاستی، شکل بهتر یا درست تر گوشزد گردد.یکی از نقاط اصلی قوت کتاب، ارجاع به منابع مختلف در مورد هر موضوع و بحث است که از این نظر آن را برای دانشجویان، به ویژه در مقاطع تکمیلی، مناسب می نماید. برگردان کتاب نیز که توسط وحید عسگرپور، استاد دانشگاه هنر اسلامی تبریز و یکی از باستان شناسان جوان، پرتلاش و آِینده دار انجام گرفته، از عهده کار بر آمده است و وام نگارنده را گذارده است. چاپ، صفحه آرایی و ویرایش و نگارش برگردان کتاب با دقتی کم نظیر انجام گرفته و قطعا نظر بیشینه مخاطبان را جلب خواهد کرد. برگردان روان و دقیق کتاب باعث می شود تا مخاطبان در خواندن کتاب چندان دچار مشقت و دشواری نشوند. اما با این حال تلاش برگرداننده برای وفاداری به متن، اندکی ساختار جملات بخش هایی از کتاب را از اصول نگارش فارسی دور کرده، به گونه ای که اهل فن براحتی تشخیص می دهند که کتاب نخست به زبانی غیر از فارسی نگاشته شده و سپس به فارسی برگردانده شده است.

مناطق مرتفع کاشان با وجود داشتن پتانسیل های فراوان برای انجام پژوهش های باستان شناختی و تاریخی، تاکنون کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته اند. گرچه به تازگی بررسی ها و کاوش هایی در این منطقه صورت گرفته که منجر به روشن تر شدن وضعیت شده، هنوز راه درازی برای تدوین تاریخ این منطقه باقی است. محوطه نویافته مرق، احتمالاً گورستانی از عصر آهن باشد که به تازگی بخشی از آن توسط فعالیت های کشاورزی تخریب شده است. بررسی های ابتدایی مواد فرهنگی و یافته های به دست آمده از محوطه، نشان از تعلق آن به فرهنگ رایج در اوایل هزاره نخست منطقه مرکزی ایران دارد و از این نظر با چشم انداز باستان شناختی منطقه همخوان است. هم گاهنگاری تطبیقی صورت گرفته از روی سفالینه ها و هم مقایسه سبک شناختی دو مهر استوانه ای به دست آمده از این محوطه، بیانگر آن است که به احتمال زیاد گورهای این بخش از محوطه می بایست متعلق به بازه زمانی بین 1000 تا 700 پیش از میلاد باشند. به این ترتیب، محوطه نویافته مرق پتانسیل آن را دارد تا در مطالعات آینده، بخش مهمی از ابهامات مرتبط با تاریخ استقرارهای مناطق مرتفع و ییلاقی کاشان در ابتدای دوره تاریخی را روشن نماید و از این منظر حائز اهمیت فراوان است.

کتاب " استخوان شناسی انسانی در باستان شناسی : دستورالعمل نحوه نگهداری و تعامل با بقایای اسکلت انسانی در باستان شناسی " نوشته سید میلاد هاشمی و حامد وحدتی نسب، اعضای هیئت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس، در سال 1398 با 185 صفحه نوشتار، عکس، طرح و جدول، توسط انتشارات ندای تاریخ در تهران به چاپ رسیده است. انتشار این کتاب موجز و مختصر به هنگام بوده و نشان از وقت شناسی نگارندگان محترم و در عین حال توجه جامعه باستان شناسی ایران به مسئله حفظ بقایای انسانی دارد. گرچه کتاب از نظر اصول نگارشی و ویرایشی کتابی ویراسته و پیراسته است اما از نظر صفحه آرایی قطعا می توانست بهتر از آن باشد که هست. کتاب از نظر ساختاری دارای فصل بندی نیست اما با این حال مطالب در یک سیر منطقی به صورت عنوان هایی پشتِ سر هم آورده شده که به طور کلی شامل اهمیت بقایای انسانی، آماده سازی شرایط جهت کاوش بقایا، مستندسازی بقایا، مطالعات اولیه و در نهایت حفظ و نگهداری آنها می شود. از نظر محتوایی نیز به جز موارد بسیار معدود، نگارندگان با تسلط بر موضوع مورد بحث و با روایتی روان جنبه های مختلف مطالعه و حفاظت از بقایای انسانی را مرور کرده و با کمک تصاویر و طرح ها و جدول ها تلاش کرده اند تا ضروریات اولیه مطالعه و حفاظت از بقایای انسانیِ به دست آمده از کاوش های باستان شناختی را به مخاطب مورد نظرشان منتقل نمایند.

امروزه با پیشرفت ها و شاخه زایی سریع حوضه های دانش، متخصصان نیز تلاش می کنند به سرعت با تألیفات خود به معرفی مبانی و توان مندی های این حوضه ها به مخاطبان بپردازند. کتاب مقدمه ای بر ژنتیک باستان شناسی نوشته کمال الدین نیکنامی و فرانک رمضانی نیز ازجمله این تلاش هاست. این کتاب، که انتشارات سمت در 424 صفحه آن را منتشر کرده، شامل یک مقدمه و ده فصل است. ویژگی های صوری و شکلی کتاب از استانداردهای لازم برخوردار است. گرچه برخی افتادگی ها و کاستی ها در حروف چینی و صفحه آرایی و به ویژه کیفیت برخی از تصاویر کتاب دیده می شود، درمجموع مخاطبان از جنبه های صوری کتاب راضی خواهند بود. اما ازنظر محتوایی کتاب، باوجود دربرداشتن موضوعات گسترده و متنوع، بسیار نامنسجم و با متنی پرنوسان و با آشفتگی واضحی گردآوری شده است که مخاطب به محض تورق آن را درمی یابد. همان طورکه با بررسی دقیق تر مشخص می شود، کتاب بدون رعایت اصولِ روشِ تحقیق و پژوهش، فقط برداشت هایی عین به عینِ چندصفحه ای از منابع معدودی است که پیش تر در این حوضه نگاشته شده و نگارندگان فقط با گردآوری کاملاً نامتعارف آن مطالب، به چاپ کتاب اقدام کرده اند که قطعاً با موازین نگارش و تألیف ناسازگار است.

دوران نوسنگی یا دوره ای که بشر از شیوه زندگی مبتنی بر شکار و گردآوری خوراک به شیوه زندگی مبتنی بر تولید خوراک روی آورد، از ابتدای شروع باستان شناسی به عنوان یک شاخه علمی مورد توجه بوده و بخش زیادی از مطالعات و پژوهش های انجام شده در این حوضه را به خود اختصاص داده است. منطقه فرهنگی کاشان نیز از جمله مناطقی است که شواهد و مدارک این تحول اساسی را در خود داشته و جزو نخستین مناطقی است که مورد توجه باستان شناسان علاقه مند به این دوره قرار گرفته است. گرچه محوطه سیلک کلیدی ترین محوطه دوران پیش از تاریخ این منطقه شناخته می شود، محوطه های باستانی مانند تپه شورابه، اریسمان و گورستان هزاره دومی استرک جوشقان که به تازگی مورد کاوش قرار گرفته اند نیز به درک تحولات اجتماعی و فرهنگی جوامع این منطقه کمک کرده و دیدگاه ما را به دوران گذشته آن واضح تر نموده است. محوطه قبرستان نوش آباد از جمله محوطه هایی است که آثار قدیمی ترین مراحل این تحولات را در خود داشته، اما شوربختانه به علت تخریب های انسانی شدیدی که در آن صورت گرفته، آنچنان که می باید انتظارات باستان شناسان را برآورده نکرده است. در این نوشتار، گزارش تنها فصل پژوهش باستان شناختی انجام شده در محوطه به همراه نتایج اجمالی که از این پژوهش باستان شناختی کوتاه مدت به دست آمده، ارائه شده است.

فرهنگ و هنر ایران آنچنان پیچیده و غنی است که بیش از یک سده است که پژوهشگران به کشف و توصیف و توضیح آن پرداخته و همچنان نیز در وصف آن قلم می زنند. کتاب تاریخ فرهنگ و هنر ایراننیز از جمله کتاب هایی در این زمینه است که برای معرفی فرهنگ و هنر ایران در دوران پیش از اسلام به دانشجویان و علاقه مندان تهیه و تدوین شده است. کتاب تلاش کرده تا با دیدگاهی درزمانی (Diachronic) به معرفی و بحث (هر چند مختصر) در مورد ابعاد مختلف هنر و فرهنگ ایران پیش از اسلام بپردازد. چنین تلاش هایی قطعا در آشنایی نسل جوان کشور با فرهنگ های گذشته جامعه ایران و به ویژه ایران باستان مفید و در شرایط امروزی که بحران هویت گریبان جامعه ما را گرفته، راهگشا خواهد بود. نوشتار حاضر نخست به معرفی این اثر پرداخته و چارچوب شکلی و محتوایی آن بررسی و توصیف می کند. سپس هم در مورد شکل و هم در مورد محتوا، پیشنهاداتی را ارائه می کند که نگارنده امیدوار است در صورت به کارگیری آنها در چاپ های بعدی کتاب، موجب بهبودی کیفی آن شده و نگارندگان کتاب را هر چه بیشتر به هدف اصلیشان نزدیک کند.