اشکان گرشاسبی

در دوره فرمانروایی اشکانیان، سبک نوینی در معماری ایران با نام سبک پارتی پایه گذاری شد و تحولاتی در نوع مصالح و اجرای طرح بناها پدید آمد که یکی از تاثیرگذارترین تغییرات را می توان استفاده گسترده از گچ دانست. از آنجا که گچ در قلمرو اشکانی به وفور یافت می شد و دارای استحکام و شکل پذیری آسان بود، از یک سو به عنوان مصالح مستحکم قابل استفاده بود و از سوی دیگر قابلیت اجرای آرایه های مختلف در بنا را داشت. این پژوهش با بررسی سیر تحول معماری دوران اشکانی و تحلیل شواهد استفاده از ماده گچ با استناد بر منابع کتابخانه ای و داده های به دست آمده از بررسی های میدانی، به واکاوی دلایل استفاده گسترده فنی و هنری از این ماده در دوران اشکانی، و تاثیر آن در شکل گیری سبک پارتی و انتقال آن به دوره های دیگر پرداخته است. در نتیجه این بررسی ها مشخص شده است که گچ به دلیل خواص منحصربه فرد خود پاسخگوی بسیاری از نیازهای معماران و هنرمندان این دوران بوده است. استفاده از این ماده به عنوان ملاط، ساخت دیوارهای مستحکم و پوشش های منحنی برای بنا بدون نیاز به قالب را فراهم کرد، و به کارگیری آن در تزیینات باعث گسترش هنر گچبری و نقاشی دیواری، و بی نیازی به حجاری های سنگی زمان و هزینه بر مانند دوره های گذشته شده است. همچنین بررسی های سبک شناسی آرایه های گچی مشخص می کند که در ابتدای این دوره نفوذ هنر هلنی در شیوه اجرا و نقشمایه های هنری بالا بوده است، اما به تدریج این تاثیر کمرنگ تر شده و در اواخر دوره اشکانی نفوذ الگوهای شرقی بیشتر می گردد. در نهایت معماری و هنر اشکانی به عنوان یک سبک مستقل تجارب خود را از نظر فنی و هنری به دوران بعد و با واسطه به هنر و معماری اسلامی منتقل می کند.

یکی از مهم ترین و در دسترس ترین منابع برای شناخت و مطالعه ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی و هنری دوران اشکانی، سکه های باقی مانده از آن دوره است. کتیبه ها و عنوان های درج شده بر سکه های اشکانی، که غالباً به زبان یونانی نوشته شده اند، دارای اهداف و کاربردهای گوناگونی بودند که از آن جمله می توان به کاربرد سیاسی، خانوادگی و قومی، و همچنین ابعاد مذهبی آن ها اشاره کرد. دلیل چنین استفاده ای را می توان از ماهیت سکه ها دریافت که در دنیای آن روز، غیر از کاربرد اقتصادی و تجاری، ابزاری کارآمدی جهت رساندن پیام شاهان اشکانی به جوامعِ مختلفِ تحتِ نفوذشان محسوب می شد. در نیمه دوم پادشاهی اشکانی، رفته رفته عنوان هایی به زبان پهلوی بر سکه ها ظاهر می شوند و در دهه های پایانی این پادشاهی، عنوان های یونانی کاربردِ تبلیغاتی خود را از دست داده و به صورت عنصری کم اهمیت و در بسیاری موارد ناخوانا، در سکه های این دوران باقی می مانند. این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه ای در کنار بررسی های موزه ای و تحلیل داده های به دست آمده، به روند شکل گیری، ماهیت و دلایل افول جایگاه کتیبه ها در سکه های اشکانی می پردازد.