سید کیانوش لاری بقال

معماری هنری است که در اثر تکامل تجربیات استادان دوره های مختلف تاریخ همواره غنی تر شده است. آثار معماری بناها در شهرهای تاریخی ایران که متناسب با اوضاع اقلیمی، فرهنگی و بومی آن مناطق، صورت های متنوع و بدیعی را به خود گرفته اند، بهترین نوع این مدعا هستند. بافت قدیم دزفول نیز در این زمره قرار دارد. عنصر اصلی مصالح ساختمانی کالبد قدیمی این شهر آجر است. استفاده از آجر در این بافت منحصر به جداره ها و معابر در درون بافت نیست، بلکه همه اجزای سازه تا تزیینات بناهای بافت را در بر می گیرد. مهارت معماران و استادان سازنده بافت این شهر در خلق ترکیب های تزیینی بسیاری از اجزای آجر با ضخامت دوونیم سانتی متر تا چهار سانتی متر، بافت شهری منحصر به خود و با گونه های بسیار متنوعی از نقش های هندسی آجر (خوون چینی) را ایجاد نموده است. به بیانی دیگر خوون چینی نقوش تزیینی با آجر است که به صورت خفته و رفته و چلیپایی غالباً در ورودی و نماهای خانه های دزفول در بافت قدیم دیده می شود. تاکنون کتاب ها و مقالات بسیاری درباره تزئینات آجری یا ترکیب آن با سایر عناصر در شهرهای مختلف در معماری ایران ارائه شده است. لیکن سهم آجرکاری دزفول در این حوزه مطالعاتی بسیار ناچیز و در حد گزارش های بسیار کوتاه است. این پژوهش با هدف مستندسازی و معرفی گونه های نقوش آجری بافت دزفول با توجه به گستردگی کاربرد آن ها در داخل بناهای مسکونی، سردرها و گاهی در جداره معابر ارائه شده است. مستندسازی با استفاده از منابع و اسناد کتابخانه ای و همچنین مطالعات میدانی نگارندگان به روش توصیفی تحلیلی تکمیل گردیده است. در این تحقیق با استناد به 65 نقش تزیینی آجر با خوون چینی متمرکز، به گونه شناسی نقش های آجری براساس تعداد اجزای تکرارشده آن پرداخته شده است. شناسایی پرکارترین تزیین آجری به لحاظ تعداد اجزای تشکیل دهنده از نتایج آفرینش همه نقوش بر زمینه شطرنجی و مربع قناس با زاویه چرخش 45 درجه می باشند. همچنین وحدت و انسجام بین نقوش به نحوی است که تمام کتیبه یک کل واحد را تشکیل می دهد و تفکیک اجزای آن غیرممکن می گردد.

   بافت شهری، بناهای آبی باستانی دزفول، به همراه رود دز، پتانسیلی به وجود آورده اند که درصورت توجه به ابعاد، مفاهیم، اصول و معیارهای طراحی فضا، می تواند منجر به تولید فضاهای عمومی منحصر به فردی شود که نقشی اساسی در تقویت هویت شهری دزفول بازی نماید. هدف از این مقاله ، ارائه پیشنهادهایی جهت ایجاد چنین فضایی است. این مقاله در ادامه پژوهشی با عنوان: «تعریف محدوده و بررسی ابعاد گوناگون فضا به منظور بکارگیری مفاهیم آن در طراحی فضای شهری» است که در قالب یک طرح پژوهشی توسط این جانب برای دانشگاه آزاد اسلامی دزفول، در سال 9831 به اتمام رسید. نتایج آن، ارائه پیشنهادهایی جهت طراحی به منظور ارتقاء کیفیت فضایی کناره رودخانه دز در محدوده مذکور می باشد، که می تواند به عنوان راهنما جهت استفاده طراحان شهری و معماران، جهت خلق فضاهای عمومی مورد استفاده قرار گیرد. راهبرد تحقیق، روش های ترکیبی و مطالعه موردی است و از تکنیک های مطالعات کیفی جهت کشف نتایج استفاده شده است.