محمود مهجوری

ابوسعید ابوالخیر از بزرگ مردان عرفان ایران بوده است. از بارزترین ویژگی های شخصیّتی ابوسعید، انسان دوستی، عشق و محبّت وی به تمام انسان ها و موجودات است. در این مقاله سعی شده است نگرش ابو سعید به انسان و منابعی که بر نگرش وی به انسان تأثیر گذار بوده، بیان و نحوه برخورد وی با اقشار مختلف جامعه مشخّص شود. نتیجه حاصل از این پژوهش این بوده که ابوسعید تمام انسان ها را، بدون توجّه به رنگ، نژاد، جنس و دین آن ها دوست داشته و به ایشان مهر می ورزیده است. بیشترین منابع تأثیر گذار بر نگرش محبّت آمیز او نسبت به انسان، علاوه بر قرآن، سنّت پیامبر(ص) و استادان، چهار عارف بزرگ ایرانی یعنی، بایزید بسطامی، منصور حلّاج، ابوالعبّاس قصّاب آملی و ابوالحسن خرقانی بوده اند، که به قول سهروردی ادامه دهنده حکمت خسروانی ایران باستان بوده اند. ابوسعید گزیده و عصاره عرفان پیش از خود بوده است. در رفتار و گفتار ابوسعید مهرورزی و شفقت نسبت به انسان موج می زند. در نزد وی شادی و شادکردن دیگران، فریضه است.

مینوی خرد یکی از مهم ترین اندرزنامه های دوره فارسی میانه و ادبیات پهلوی و از متون به دینان است. این اثر کم حجم، سرشار از پند و اندرزهای زیبا و خردمدارانه دینی و تجربی در زمینه های گوناگون است. شاهنامه اثر بزرگ فردوسی، چکیده و میراث دار فرهنگ ایران باستان و پیش از اسلام و نیز نگهدارنده این فرهنگ از خطر نابودی است. مسیله پژوهش این است که ایا پند و اندرزهای مینوی خرد بر شاهنامه تاثیر گذاشته و ایا فردوسی به این اندرزنامه خرد محور توجه داشته است؟ روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی و برپایه مطالعه متون و مقالات، همچنین گرداوری شاهدها و بیان تاثیرات است. نتیجه بررسی دو اثر، بیانگر تاثیر این خردنامه کوتاه بر شاهنامه بزرگ در زمینه های گوناگون پند و اندرز است. جایگاه والای خرد در شاهنامه در فرهنگ ایران باستان ریشه دارد و مینوی خرد در انتقال این موضوع به شاهنامه نقش بسزایی داشته است. فردوسی تنها گزارنده این مفاهیم اخلاقی نیست؛ بلکه با قریحه و ذوق هنری و ادبی بسیار خود، بر غنای این مضامین افزوده؛ انها را پرورده و به مخاطبان خود عرضه کرده است.

کتاب «فوائح الجمال و فواتح الجلال»، از آثار نجم الدّین کبری است. وی اساسی ترین نظریّات خود، در مورد معرفت را در این کتاب بیان کرده و نیز از احوال باطنی و تجربه های عرفانی خود به دقت سخن گفته است. هدف این تحقیق نخست اثبات تجربه های نجم الدین کبری به عنوان تجربه های دینی است، نه تجربه های عرفانی، به دلیل این که مبتنی بر وحدت و اتحاد تجربه گر و تجربه شونده نیستند؛ و مسئله دوم بیان دیدگاه ها و عقاید نجم الدین بر اساس بررسی تجربه های شخصی وی در این کتاب است. تجربه های موجود در کتاب فوائح الجمال را می توان به سه دسته کلی تقسیم کرد. دسته اوّل؛ تجربه هایی که خود نجم الدّین کبری، آن ها را تجربه کرده و توصیف می کند. دسته دوم؛ تجربه هایی که از متن استنباط می شود، که احتمالاً نجم الدّین آن ها را تجربه کرده بوده است. دسته سوم؛ تجربه های دیگران که نجم الدّین تجربه را از زبان آن ها تعریف می کند. مبنای کار نگارندگان در این مقاله تجربه های دسته اوّل و ناب است