سید ادریس ناصری عیلامی

آیاتی که در قرآن در زمینه ی جبر و اختیار بیان شده به دور از هرگونه تناقض می باشد و این آیات بیانگر این است در اعمال و افعال بشر نه جبرى وجود دارد که در انجام آن مجبور و بى دخالت باشد و نه تفویض که در انجام آن کاملاً مستقل باشد و خداوند در آن بى اثر و بى دخالت باشد. بلکه راه سومى در این مورد وجود دارد و آن این که: در افعال و اعمال بشر، هم خداوند دخالت دارد که نیرو، اراده، اختیار، توفیق عمل و دیگر مقدمات و وسایل لازم را در اختیار بشر مى گذارد و هم خود بشر در اعمال خویش دخالت دارد که همه آن ها را با اراده و اختیار خود انجام مى دهد و کننده کار هم اوست. برخی از مستشرقان با سطح کم اطلاعات و مقایسه ی این آیات و تفسیر ناصحیح آن ها سعی بر این داشته که نشان دهند بین آیات قرآن تناقض و اختلاف وجود دارد، و با هدف ایجاد تزلزل در جایگاه قرآن و اثبات غیر وحیانی بودن آن، قرآن را به تناقض گویی متهم می کنند، این تحقیق قصد دارد به نقد و بررسی دقیق ادعای مطرح شده بپردازد. پژوهش حاضر، به روش توصیفی- تحلیلی با گرایش انتقادی و بر اساس منابع کتابخانه ای انجام شده و پس از تحلیل و بررسی ادعاهای مطرح شده توسط مستشرقان به روش استنباط و استظهار قرآنی، ناتمام بودن آنها را در اثبات نتایج مورد ادعا نشان می دهد.

یکی از شروط لازم براى فهم مفاد هر کلامى، ازجمله قرآن کریم، آگاهى از معانى کلمات آن است، ازاین رو بر مفسر کلام وحی لازم است با بهره گیری از روش درست، مفاهیم واژه های آن را به دست آورد؛ چرا که توجه دقیق به ویژگی هاى مفهومى هر واژه قرآنى، نقش کلیدی در تفسیر درست آیات دارد. بخشی از میراث تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) به این بخش اختصاص دارد که با مطالعه آن می توان روش درست معناشناسی واژگان قرآن را به دست آورد. این نگاشته با استفاده از روش تحلیل متن و متن پژوهی، به بررسی واژه پژوهی در روایات تفسیری امام رضا (علیه السلام) پرداخته و به این نتیجه رسیده است که امام در واژه کاویِ آیات قرآن، مؤلفه های «تبیین معنای ظاهری مفردات»، «تبیین نکات و اغراض بلاغی کلمات آیات»، «بیان نکات صرفی- نحویِ معنامحور»، «توجه به قرائت های مختلف»، «توجه به بافت و سیاق» و «فرهنگ محوری» را مدّ نظر قرار داده اند. بنا بر یافته های پژوهش، امام (علیه السلام) در تبیین مفردات، هم به واژگان کاوی لغوی و هم به مفردات پژوهی قرآنی توجه داشته است. در روایات تفسیری ایشان، «توجه به معنای مجازی واژه و توسعه معنایی»، «گفتمان نگری در تبیین واژه» و «اشاره به عدم ترادف» نیز دیده می شود که حضرت همه اینها را با محوریتِ پاسخ به شبهاتِ وارده و تبیین باورهای کلامی درست برای مخاطبان مدّ نظر قرار داده اند.