حیدر زهراب

از دیرباز موضوع چالش برانگیز تقابل هجاء و به ویژه هجاء سیاسى فاحش با ارزش های دینى و اخلاقى، مورد توجه فقها از یک سو، و از سوى دیگر مورد توجه شاعران پایبند به اصول اخلاقی و دینی بوده است. بر این اساس گمان نمی رفت که این گونه از هجاء که معمولاً همراه دشنام گویی و مبالغه در بیان زشتی ها است به شعر شاعرانی که خود را پیرو اهل بیت علیهم السلام می دانند راه پیدا کند. ولی برخلاف این پندار در شعر سیاسی شیعی قصیده های متعددی یافت می شود که آشکارا این گونه از هجاء در آنها به کار گرفته شده است. این مقاله بر آن است تا با استفاده از روش وصفی - تحلیلی و با تمرکز بر قصیده دالیّه سید حیدر حلی (1246 – 1304ه) که ازجمله حولیات حسینیّه مشهور او به شمار می آید به بررسی و نقد آنچه که ممکن است استفاده ازاین گونه از هجاء را در نظر شاعر جایز جلوه داده باشد بپردازد. در این راستا پس از بررسی اصل جواز استفاده از هجاء بر اساس معیارهاى اسلامى، اِشکال وارد بر هجاء در این قصیده و توجیهات محتمل براى آن مورد تحلیل و بررسى قرار می گیرد. نتیجه این پژوهش گویای آن است که اگرچه با تمسک به برخی از اسلوب های توصیفی قرآن کریم در کنار تمسک به برخی از اسلوب های بلاغی می توان راه گریزی برای توجیه به کارگیری این گونه از هجاء ارائه کرد، ولی با توجه به دوراز ذهن بودن این توجیهات نزد مخاطبان عام تمسّک به آنها خالی از تکلّف نخواهد بود، به همین دلیل اگرچه شاعر در این قصیده آشکارا هجاء سیاسى فاحش را به کار گرفته است اما در دیگر سال سروده های حسینی اش سعی کرده از آن دوری گزیند و به جای آن شیوه های دیگری از هجاء را به کار گیرد.

شهد الأدب العربی ومنذ بدایاته فی العصر الجاهلی ضرباً من الأغراض الأدبیه یسمى الهجاء وهو تقبیح صوره فرد أو فئه أو سلوک خاص بالمبالغه فی الذم وذکر المساوئ أو اختلاقها ونسبتها إلى المهجو،ّ وقد توسعت وبمرور الزمان دائره استخدام هذا الفن لتشمل الشعر السیاسی مثل ما نجده عند شعراء بنی أمیه کالأخطل(19 – 92ه) ومسکین الدارمی (... – 89ه) والأحوص (... - 105ه) وکذلک شعراء الشیعه کالکمیت بن زید الأسدی (60 – 126ه) أو السید إسماعیل الحمیری (105 – 173ه) أو دعبل الخزاعی (148 – 246ه) وغیرهم وقد استمر استخدام هذا الفن إلى العصور المتأخره عند شعراء الشیعه ومنهم السید حیدر الحلی (1246 – 1304ه) صاحب الحولیات الحسینیّه المشتمله على بعض مظاهر الهجاء، فیأتی هذا البحث لرصد أشکال الهجاء السیاسی الوارد فی هذه الحولیات وکمیه انتشار أنواعه فیها، وکشف اللثام عن سبب رغبه الشاعر أکثر فی: «الهجاء السیاسی عن طریق توظیف القضایا التاریخیه» بشکلیه المباشر والضمنی، بالقیاس مع باقی أنماط الهجاء عن طریق دراسه الاحتمالات الوارده بهذا الشأن وذلک من خلال انتهاج المنهج الوصفی التحلیلیمستعیناً بالاستقراء التام لأبیات الهجاء فی هذه الحولیات. وقد توصّل البحث إلى نتائج أهمها أنّ أنماط الهجاء السیاسی فی هذه حولیات تنقسم إلى ثلاثه أقسام هی:1- الهجاء السیاسی الفاحش 2- الهجاء السیاسی المقترن بالمدح 3- الهجاء السیاسی بتوظیف القضایا التاریخیه (بشکلیه: المباشر والضمنی)، وقد مال الشاعر إلى استخدام النمط الأخیر بشکل أوسع فی حولیاته لاشتماله على وظیفه حِجاجیّه تساعد فی إقناع المخاطب أنّ المهجو یستحق الذمّ حقیقهً، ولکونه أکثر انسجاماً مع مفهوم الالتزام الدینی واتصافه بعنصر الصدق عند المخاطب العام.

کانت للمنظومات النحویّة التعلیمیّة کألفیة ابن مالک أهمیّة کبیرة فی مجال تعلیم وتعلّم قواعد اللغة العربیة لعقود من الزمن، إلاّ أنّه فی العصر الجدید ومع ظهور الکتب الحدیثة والمتطوّرة ضعف دور تلک المنظومات فی هذا المجال. ویبدو أن السّبب فی ذلک هو هذا التّقدم الملحوظ الذی نشاهده فی منهجیّة عرض المواضیع النحویّة والصرفیّة فی الکتب الحدیثة إلى جانب الوضوح والسّهولة التی تتمتع بها هذه الکتب، ما تجعل الأساتذة والطلبة فی کثیرٍ من البلدان یمیلون نحو هذه الکتب. فیأتی هذا البحث لیُوازن بین منظومتین من بین المنظومات النحویّة القدیمة والجدیدة وهما ""ألفیة محم د بن عبد الله ابن مالک الأندلسی "" (600 – 672ه ) و""ألفیة عبد العظیم الربیعی"" (1323 – 1399ه ) لیفتّش عن المحاسن والعیوب فیهما بغیة تقدیم اقتراحٍ بشأن تطویر هذا الأسلوب التعلیمی، وخلاصة هذا الاقتراح هی: « إعادة نظم المباحث النحویّة والصرفیّة حسب المنهج المتطوّر المتَّبع فی الکتب الجدیدة النّاجحة وبالأخص من حیث ترتیب ذکر المباحث والتفکیک بین مباحث الصّرف والنّحو، لتُضاف إلى الکتب الجدیدة على شکل مقطوعات شعریّة منفصلة فی نهایة کل مبحث، مع مراعاة الوضوح والسّهولة والدّقة العلمیّة، إلى جانب الاستفادة من محاسن المنظومات النحویّة السابقة وتحاشی معایبها بعد التعرّف على مواضع الضعف والقوة فیها.»