نفیسه ترابی

ماهیت اصلی فیلم، تصویر متحرک است و وجه بصری آن اهمیت فراوان دارد؛ اما ذهن انسان نیز دارای نقشی مهم در خلق و ادراک فیلم است و از این جهت، برخی نظریه پردازان، سینما را هنر ذهن نامیده اند. فیلم با برانگیختن احساسات و عواطف مخاطب، او را جذب و با ذهنش ارتباط برقرار می کند. درپی بررسی سِیر تحول آرای ابن سینا درمی یابیم برانگیختگی عواطف مخاطب که از انفعالات نفس نشئت می گیرد، با ادراک معانی جزئی که از کارکردهای قوه واهمه در نفس انسانی است، ارتباط دارد. در فلسفه بوعلی، نفس دارای قوای متعددی است که هریک از آن ها با توجه به کارکرد خود در ادراک فیلم یا خلق صحنه های آن نقش دارند. یکی از قوای مؤثر در خلق و ادراک فیلم، قوه خیال است؛ اما به دنبال بررسی آرای شیخ الرئیس درحوزه نفس شناسی به نقش مهم قوه واهمه در ادراک فیلم پی می بریم. قوه واهمه به عنوان یکی از مهم ترین قوای نفس با کارکردهای خود همچون ادراک معنای جزئی و خطای شناختی در درک فیلم نقش آفرینی می کند؛ به گونه ای که در ادراک فیلم ازسوی تماشاگر بر دیگر قوا چیرگی دارد. در این مقاله، نقش قوه واهمه در ادرک معنای جزئی، خطای شناختی، محاکات حالات درونی و صدور حکم جزئی در نسبت با فیلم را بررسی کرده و به عنوان نمونه ای عینی، کیفیت تأثیر و نقش این قوه در ژانر وحشت و مکتب اکسپرسیونیسم را که در این ژانر به کار گرفته می شود، تبیین کرده ایم.

واهمه در میان قوای نفس قوه ای مهم است که علاوه بر جایگاه مهمی که در نفس شناسی دارد در سایر حوزه های پژوهشی مانند معرفت شناسی، اخلاق و عرفان نیز نقش آفرینی می کند. واهمه در نسبت با عقل دو جنبة مطیع و سرکش دارد. از یک سو در درک معانی جزئی به عقل خدمت می کند و از سوی دیگر، سبب خطای ذهن در امور کلی می شود. بنا بر نظر ملاصدرا، وهم قوه ای غیرمستقل و دارای مرتبه ای از تجرد و به منزلة عقل نازل است. قوة واهمه از این حیث که سبب به خطا افکندن ذهن می شود، بیش از جنبة دیگر آن مورد توجه فلاسفه است. به گونه ای که ملاصدرا آن را شیطان درون و راه نفوذ شیطان به نفس آدمی می داند. طبق دیدگاه او جنبة گمراه کنندة واهمه به مدد خواطر شیطانی، علاوه بر آن که منشأ بروز برخی رفتارهای انسان است، در مسیر سلوک نیز موانعی برای سالک راه حق ایجاد می کند. در این مقاله ضمن بررسی چیستی وهم و نسبت آن با عقل نزد ملاصدرا، نقش آن را در اخلاق و عرفان بررسی می کنیم.

«لذت» از اساسی ترین انگیزه های رفتار آدمی است که مورد توجه ویژه فیلسوفان قرار گرفته است. ابن سینا پاسخ به پرسش «چیستی لذت» را از طریق شناخت نفس و قوای ادراکی آن میسر می داند. از نظر او، لذت عبارت از ادراکی حضوری است که از دستیابی مدرِک به آنچه در نظرش کمال و خیر به شمار می رود، حاصل می شود و به واسطه ادراک، کمال و خیر ذومراتب و تشکیکی است. فخر رازی نظریه متزلزلی دارد؛ گاهلذت را بی نیاز از تعریف می داند و گاه آن را به ادراک ملائم تعریف می کند. او مراتب چندگانه ای برای آن در نظر نمی گیرد و تنها معتقد به وجود لذت عقلی بوده، لذات حسی را رفع الم یا تغییر حالت می داند. در این مقاله به تحلیل و بررسی ماهیت لذت از دیدگاه این دو فیلسوف می پردازیم.