زهرا حسین هاشمی

یکی از ویژگی های تاریخ نگاری در تمدن اسلامی، پرداختن به جنبه مالی جامعه اسلامی در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. از همان قرون اوّلیه اسلامی، تک نگاری های بسیاری با موضوعات مالی و تحت عناوینی همچون: اسواق، اموال، جزیه، دینار و درهم، تجارت، مکاسب، صنایع، زکات، خمس، اوزان و مقادیر و اسعار و مانند آن، به نگارش در آمد. افزون بر این، منابع تاریخی درباره فتوح، تواریخ عمومی، کتب جغرافیایی، تواریخ محلی و نیز کتب جامع حدیثی و فقهی، دربردارنده اطلاعات فراوان و مهمی درباره مسائل مالی هستند. تک نگاری های مالی را می توان بر پایه سِمَت نویسندگان، انگیزه ها و عوامل نگارش، روش نگارش و نوع نگاه نویسندگان به مسائل مالی، در گونه های متنوعی دسته بندی کرد.در این پژوهش، با روش وصفی تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخ نگاری و فهارس و از طریق مطالعه کتابخانه ای، به این پرسش اصلی پاسخ داده شده است که گونه های مالیه نگاری مسلمانان بر پایه تک نگاری های مالی در پنج قرن نخست هجری چه بوده است؟ بر اساس یافته های پژوهش، در پاسخ به این پرسش می توان گفت سه گونه: فقهی حدیثی، تاریخی وقایع نگاشتی و سیاسی اداری، اصلی ترین گونه های مالیه نگاری مسلمانان بوده است.

اواخر قرن هجده و اوایل قرن نوزده قدرتی متشکل از قبایل با عنوان «قواسم» ساکن در سواحل جنوب شرقی خلیج فارس موسوم به «عمان متصالح» و سواحل مقابل آن در جنوب ایران به وجود آمد که همزمان با قدرت یافتنشان، خود را با قدرت های صاحب منافع در منطقه از جمله بریتانیا مواجه دیدند. ظهور قواسم نه به عنوان گروهی از دزدان دریای عرب که در آب های خلیج فارس و دریای عمان به غارت کشتی های تجاری اقدام می کردند، بلکه به عنوان حاکمیت طوایفی از اعراب ساکن در سواحل دو طرف خلیج فارس که می توانست تجارت آزاد انگلیسی ها را دچار مشکل کند، مورد توجه قرار گرفت. نگارندگان این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و از طریق مطالعه کتابخانه ای به دنبال پاسخ به این پرسش بوده اند که: نتایج و پیامدهای روابط سیاسی قواسم با بریتانیا (1192-1235ق/ 1778-1820م) چه بوده است؟ روابط قواسم با بریتانیا به تحولات و دگرگونی هایی چون به رسمیت شناخته شدن قواسم به عنوان قدرت و دولتی مستقل، جلوگیری از خطر تسلط قطعی وهابیان بر خلیج فارس، کوتاه شدن دست عمان برای همیشه از سواحل شمال، تشکیل شیخ نشین های حوزه خلیج فارس و غیره منجر شد.

قبیله حمیر یکی از مشهورترین و بزرگ ترین قبایل یمنی است که در برهه ای از تاریخ، حکومت سیاسی نیرومندی در عربستان جنوبی تأسیس کرد و نامی ماندگار از خود در وقایع پیش و پس از ظهور اسلام به جای گذاشت. این قبیله با امپراتوری های بزرگ حبشه، روم و ایران مراوداتی فراوان داشت. بدین سبب میان قبایل عرب از اهمیت ویژه برخوردار بود؛ زیرا بر خلاف دیگر قبایل، صرفاً یک نظام قبیله ای نبود، بلکه کارکرد دولت تأثیرگذار را نیز داشت. سؤال اصلی این پژوهش این است که عملکرد و حضور قبیله حمیر در دوران پیش و پس از اسلام به چه شکل بوده است؟ در این مقاله با بررسی منابع تاریخی نشان داده شد که قبیله حمیر با حضور در روند جریان های سیاسی، اجتماعی و دینی پیش از اسلام و ارتباط عمیق و ریشه دار با تاریخ اسلام به صورت عنصری فعال و تأثیرگذار در معادلات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جهان اسلام ظاهر شد. ﺭﻭﺵ به کار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ در ﺍی ﻦ ﭘ ﮋﻭﻫﺶ، ﺭﻭﺵ کﺘﺎﺑﺨﺎﻧ ﻪﺍی ﻭ ﭘﮋﻭﻫﺸ ی ﺗ ﺎﺭیﺨی (Historical Research) است.

ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه صدر اسلام، سبب پیدایش گروهها و فرقه های مختلفی در آن برهه زمانی شد. یکی از این-گروهها، خوارج بود که خود دچار دسته بندی شد و عده ای از آنها راه افراط، بعضی طریق تفریط و برخی نیز مسیر اعتدال را طی نمودند. اباضیه یکی از گروههای برآمده از این تحولات است که تا پایان قرن چهارم، برخی از مناطق جهان اسلام از جمله؛ ایران، عربستان، اندلس، آفریقا، یمن و عمان را در قلمرو خود قرار داده بود. اما همگی آنها به دلایل فرهنگی، سیاسی و اجتماعی پس از مدتی دچار رکود و زوال شدند و تنها دو منطقه جغرافیایی، شمال آفریقا و کشور عربی عمان بود که محیط را برای ادامه حیات آنها فراهم آورد. ارتفاعات، بیابان ها و دور بودن عمان از مراکز اصلی خلافت، فرار و تبعید مخالفان به عمان، ناآرامی های عمان در عصر امویان،تلاش ائمه اباضی جهت گسترش دعوت در خارج از بصره،حضور چهره های شاخص اباضیه در عمان، قرابت خویشاوندی ازد عمان و ازد بصره، انطباق نظام انتخاب امام با نظام انتخاب رئیس قبیله در عمان،... از جمله عوامل و زمینه های شکل گیری و تداوم اباضیه در عمان بوده اند. در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و از طریق مطالعه-کتابخانه ای به این پرسش اصلی پاسخ داده شده است: زمینه ها و علل شکل گیری و تداوم مذهب اباضیه درعمان چه بوده است؟ فرضیه مقاله چنین است که عوامل و زمینه های اجتماعی، جغرافیایی، سیاسی و فکری باعث شکل گیری و تداوم مذهب اباضیه در عمان بوده است.

کیفیت حیات سیاسی اجتماعی قبایل عرب در شبه جزیره عربستان از بنیان های تاریخ نگاری عرب پیش و پس از اسلام است؛ ازاین رو نقش قبایل عرب در تاریخ تحولات، گسترش و تثبیت اسلام در شبه جزیره و آگاهی و شناخت پیشینه آنان می تواند روشن کننده بسیاری از زوایای تاریک تاریخ اسلام و جریان شناسی فکری و فرهنگی مسلمانان باشد. ظهور اسلام و شعارهای آرمانی اش رویکرد جدیدی را در میان قبایل عرب بنیان نهاد و قبایل با رغبت یا با شدت و حدت سر تسلیم در برابر آن فرود آوردند. هدف این تحقیق بررسی یکی از قبایل عرب به نام خزاعه است.قبیله خزاعه یکی از قبایل بزرگ عرب، و از شاخه های قحطانی است که در بخشی از یمن سکونت داشتند و به مکه مهاجرت کردند و از ضعف و فساد جرهم، قدرت شهر مکه را به دست گرفتند. یکی از کارکردهای مهم قبیله خزاعه، وجود رجال سیاسی  نظامی است که از این قبیله برخاسته اند. از سویی دیگر خزاعی ها در حوادث دوران رسول الله(ص)  نقش کلیدی و مؤثر داشتند. محور اصلی این تحقیق تبیین و ارزیابی سیر تاریخی قبیله خزاعه در عصر جاهلیت و رابطه خزاعی ها با رسول الله(ص) و چگونگی اسلام آوردن این قبیله است. در این پژوهش سعی بر آن است تا به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع اصلی تاریخ اسلام به بررسی نقش قبیله خزاعه در تحولات پیش از اسلام و دوران رسول الله(ص) و ارتباطات و تعامل سیاسی این قبیله با رسول الله(ص)  بپردازد. فرضیه مقاله آن است که کنشگران خزاعی در حوادث دوران رسول الله(ص)  و ثبات آن، نقش مهمی داشتند. لذا برای شناخت بهتر اسلام، بررسی جایگاه و نقش هر یک از قبایل به عنوان ساخت های درونی جامعه ضروری است.

حمام علاوه بر اینکه مکانی برای نظافت و تطهیر است، با توجه به ظرفیت ها و ویژگی های خود، کارکردهای درمانی در طب ایرانی دارد. در این نوشته به دنبال آن هستیم که با استفاده از منابع معتبر به این پرسش پاسخ دهیم که حمام چه کارکردهای درمانی داشته است. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که در تاریخ طب در دو حوزه پیشگیری و درمان به حمام توصیه می شده است. آنچه این پژوهش بر آن تأکید دارد این است که حمام و انواع روش های آن باعث بهبود کیفیت سلامتی افراد می شود. حمام برای درمان بیماری های مختلف از جمله انواع تب، بیماری های زنان، بیماری های چشم، درمان سکته و جز آن به کار می رفته است. نگاهی به نتایج این پژوهش نشان می دهد که حکمای ایرانی معتقد بودند که حمام هم به منظور پیشگیری و حفظ تعادل مزاج توصیه می شده است و هم به عنوان یک روش درمانی تجویز می شده است

تاریخ نگاری اسلامی در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به جنبه های اقتصادی و مالی حکومت اسلامی نیز توجه می کرده است. در تاریخ نگاری اقتصادی مسائل گوناگون مانند خمس، زکات، جزیه، خراج و نظایر اینها مطرح می شود. خراج از مهمترین درآمدهای دولت های اسلامی بود که به ویژه پس از شروع فتوحات مورد توجه خلفا و کارگزاران خلافت و بالطبع مورد توجه تاریخ نگاران قرار گرفت. در خراج نگاری ها در کنار مسائل تاریخی مباحث فقهی و مالی نیز مورد توجه بوده است. این پژوهش با استفاده از تحلیل داده های تاریخی و کتاب های خراج نگاری، تلاش می کند ضمن بررسی چارچوب تاریخی خراج نگاری های چهار قرن نخست هجری، نشان دهد شیعیان چه جایگاهی در نگارش این گونه آثار داشته اند؟ به نظر می رسد با توجه به تسلط آل بویه بر قلمرو خلافت اسلامی، اوج خراج نگاری شیعیان قرن چهارم هجری بوده است. شیعیان به سبب حضور در دربار آل بویه، متناسب با نیازهای فقهی و اداری به نگارش کتاب های خراج پرداخته بودند.

قبیله خُزاعه از شاخه های معروف قبیله اَزْد است. ازد از قبایل بزرگ یمنی و قحطانی است که در صدر اسلام شاخه های بسیاری داشت. از این میان قبیله خزاعه در زمان حیات رسول الله مسلمان شدند و در تحولات سیاسی، نظامی و اجتماعی قرن نخست هجری حضور مؤثری داشتند. حضور این قبیله به ویژه در دوره امام علی(ع) پر رنگ تر شده بود. سلیمان بن صرد، عمرو بن حمق و بریده بن حصیب از صحابی پیامبر(ص) و از نخبگان سیاسی قبیله خزاعه بودند که در وقایع صدر اسلام نقش آفرینی کردند. سوال اصلی این پژوهش این است که قبیله خزاعه و نخبگان سیاسی مذهبی آن چه نقشی در تحولات دوران پیامبر(ص) و امام علی(ع) داشتند؟ در این مقاله با بررسی منابع تاریخی نشان داده شد که رجال قبیله خزاعه در دوره حیات رسول الله به ویژه در فتح مکه و روایت واقعه غدیر نقش داشته و در همراهی با امام علی (ع) در جهت گسترش اسلام و تشیع گام های مؤثری برداشته اند.

در دورة جاهلی و پیش از ظهور اسلام عامل پیوند اجتماعی اعراب، قبیله بود. قبیله متشکل از گروهی مردم بود که انتساب به یک دنیای مشترک عامل تجمع و وحدت آن ها می شد و عصبیّت نسبت به قوم و قیبله آنان را به یکدیگر مرتبط می ساخت. قبیله تا قبل از شکل گیری حکومت های متمرکز و ایجاد شهرهای بزرگ مشهورترین و معمول ترین واحد اجتماعی در میان اعراب بود. از این رو ساختار قبیله ای نقش مهمی در حوادث پیش از ظهور اسلام داشت. یکی از این قبایل، قبیله خزاعه است؛ که باید عملکرد این قبیله در حوادث پیش از ظهور اسلام در این واحد اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.

قبیلهٔ خزاعه یکی از قبایل بزرگ عرب و از شاخه های قحطانی است. این قبیله از فرزندان ربیعه و أفصی پسران حارثه بن عمرو بن عامر بن حارثه بن امریء القیس بن ثعلبه بن مازن بن ازد بودند و به شاخه های متعددی تقسیم می گردند. آن ها پس از مهاجرت در مرالظهران مکه سکونت داشتند و در نزدیکی مکه خیمه و چراگاه داشتند. پس از هجرت رسول خدا(ص) به مدینه منوّره، روابط صمیمی و همکاری بین خزاعه و رسول الله(ص) هر روز ابعاد بیشتری می یافت؛ به گونه ای که مسلمان و مشرک آنان، همگی رسول الله(ص) را دوست می داشتند و در مکّه و تهامه هر اتفاقی می افتاد رسول الله(ص) را از آن با خبر می ساختند و از هواداران آن حضرت محسوب می شدند و در هنگام بستن صلح حدیبیه نیز بنی خزاعه پیمان همکاری خود را با رسول خدا(ص) اعلام کردند. در مورد اسلام آوردن خزاعه که همکاری و روابط آنان با رسول خدا(ص) سابقه ای دیرینه داشته، نه تنها نامه آن حضرت به «بدیل بن ورقاء خزاعی» و دعوت او به اسلام بلکه اسلام آوردن تیره های مهمی از خزاعه هم چون بنی مصطلق و أسلم نیز قابل توجه است. این مقاله بر آن است تا با معرفی این قبیله معروف یمنی به بررسی نقش این قبیله در سه رویداد تاریخی (غزوه مریسیع، صلح حدیبیه و فتح مکه) و چگونگی اسلام آوردن آنها در حیات رسول الله(ص) بپردازد.

آبستراکسیون در اصطلاح سیاسی، به عمل یا کوشش اقلّیتی از نمایندگان مجلس برای جلوگیری از اخذ تصمیم و تصویب قانون، با استفاده از ابزار قانونی گفته می شود. این جلوگیری می تواند با استفاده از ارائة نطق های پیاپی، طرح موارد وقت گیر در زمان رأی گیری و خروج از صحن مجلس برای از اکثریت انداختن جلسه و لغو دستور یا لایحة مورد بحث صورت گیرد. در دورة مجلس چهاردهم، این سیاست، یکی از مهم ترین سلاح های نمایندگان اقلّیت بود که به وسیلة آن، مجلس را از اکثریت می انداختند تا مانع تصویب قوانینی شوند که مورد نظر آن ها نبوده است. ولی آیا استفاده از این سلاح در این دوره، ناشی از اغراض شخصی بود یا منافع جامعه و ملّت را در نظر داشت؟ این سیاست، دوبار در مجلس چهاردهم مطرح گردید که هردو بار از طرف اقلّیت مجلس بود؛ بار اوّل، هدف، مخالفت با نخست وزیری محسن صدر بود که در پی آن چندین ماه مجلس در تنش به سر برد و بار دوم به کمک قوام السلطنه آمد. به نظر می رسد این روش در این دورة مجلس، یکی از راهکارهای خروج از بحران جناح گرایی و قوم گرایی بودهاست. آبستراکسیون را می توان سیاست اتّحاد و صف متشکّل اقلّیت در برابر اکثریت قلمداد کرد. این مقاله بر آن است تا سیاست آبستراکسیون در دورة چهاردهم مجلس و کشمکش دو گروه اقلّیت و اکثریت را بر سر این موضوع، مورد ارزیابی قرار دهد.

حضور و زندگی گروهی از خوارج پس از جنگ نهروان در بصره و تحت تأثیر قرار گرفتن ایشان از بافت جمعیتی بصره، مانند صحابه صاحب نام حاضر در این شهر هم چون عبدالله بن عباس، ایرانیان و موالی ایرانی، فقها و تابعان و حضور برخی از بزرگان خوارج مانند مرداس بن ادیة و برادرش عروة که با در پیش گرفتن روش اعتدالی مورد توجه سایرین بودند سبب شد اباضیان تحت تأثیر آنان، به مرور راه اعتدال در پیش گیرند. این پژوهش با استفاده از روش وصفی- تحلیلی و از طریق مطالعه کتابخانه ای به بررسی و تبیین زمینه ها و علل گرایش خوارج به خصوص اباضیان به اعتدال می پردازد