محمدرضا احمدی ندوشن

عده ای از مستشرقان معتقدند امام علی علیه السلام درباره یهود بنی قریظه و خوارج به خشونت مبادرت کرده است. والیری از مستشرقانی است که بر خشونت گرائی امام علی علیه السلام تأکید کرده است. برای ایضاح اینکه ادعای مذکور تا چه اند ازه با منابع تاریخی هماهنگ است، این نوشتار با روش کتابخانه ای و توصیفی– تحلیلی در صدد ارزیابی نظریه تاریخی والیری است و به این نتیجه رسیده است که نظریات والیری با نقاط قوت و ضعفی همراه است و نیازمند بررسی بیشتر است. وی برخورد امام علی علیه السلام با یهود بنی قریظه را به کشتار تعبیر کرده، اما به عوامل و خاستگاه آن برخورد و خیانت های یهود توجه نکرده است. همچنین، مواجهه ی امام(ع) با خوارج را قتل عام تلقی نموده، اما به مماشات امام با فتنه انگیزی های این جریان اشاره ای  ننموده است و چنین القا شده که گویا علی علیه السلام ازهیچ ابزار و روش دیگری در مواجهه با آنها بهره نبرده و تنها از سلاح شمشیر استفاده نموده است.

عملکرد سیاسی امام علی(ع) در دوران خلفا، ویژگی های خاصی داشته و فضای متفاوتی را در عالم سیاست به جود آورده و از سوی اندیشمندان و مستشرقان رویکردها و دیدگاه های گوناگونی را به همراه داشته است. نگارنده درصدد بررسی و نقد دیدگاه های مستشرقان درباره رفتارهای سیاسی امام علی(ع) در دوران خلفای سه گانه است. این پژوهش با روش تاریخی و توصیفی تحلیلی به این نتیجه رسید که برخی از مستشرقان، سیره سیاسی امام علی(ع) را به اتهاماتی همچون ضعف در اندیشه سیاسی، عدم محاسبه گری و ساده انگاری و اقدام به کارشکنی در قبال برخی از خلفا معرفی کرده اند؛ اما این موارد بر نگرشی مادی گرایانه و سوگیرانه مبتنی است و رفتارهای سیاسی امام علی(ع) بر پایه اصول انسانی و مبانی بنیادین اسلامی قابل ارزیابی است. دراین حال برخی از مستشرقان نیز با نگاهی منصفانه و مثبت، رفتارهای سیاسی امام علی(ع) در مواجهه با خلفا را به اقدام برای حفظ اتحاد مسلمین، صداقت محوری و هم کاری ضابطه مند با خلفا تحلیل کرده اند.

جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و رویداد غدیر همواره مطمح نظر عالمان شیعه و سنی بوده است، مستشرقان نیز بدین موضوع پرداخته اند. این پژوهش رویکرد مستشرقان به رویداد غدیر را ارزیابی می کند. برخی پژوهشگران رویکردها را بررسی کرده، اما آنها را ارزیابی ننموده اند. نگارنده درصدد ارزیابی رویکرد مستشرقان به رویداد غدیر با استناد به منابع معتبر تاریخی و حدیثی است. بدین روی، با روش توصیفی تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای به این نتیجه دست یافته که برخی از مستشرقان با تکیه بر برخی از منابع اهل سنت، منکر رویداد غدیر شده اند که این با دلایل فراوانی از شیعه و سنی بر وقوع این رویداد با چالش روبه روست. برخی از مستشرقان نیز به تحریف رویداد غدیر و یا موروثی دانستن جانشینی روی آورده اند که به نظر می رسد ناآشنایی دقیق با باورهای شیعه سبب رویکرد مذکور گردیده است. اسناد فراوان دالّ بر ضرورت جانشینی امام علی علیه السلام رویکرد مستشرقان را با چالش جدی روبه رو می کند. از سوی دیگر، برخی از مستشرقان رویداد غدیر را بی طرفانه بررسی کرده اند.

شاید بیشترین نقدها و شبهه افکنی های خاورشناسان درباره امامان شیعه: متوجه امام حسن مجتبی(ع) باشد. رویدادهای پر تنش دوران کوتاه خلافت امام(ع) که به صلح با معاویه انجامید و نیز حوادث پس از صلح، زمینه ساز بروز پرسش هایی فراوان در بین خاورشناسان شده است. پاسخ خاورشناسان به این پرسش ها در دو دسته کلی قابل تقسیم بندی است؛ دسته ای زبان به نقد امام(ع) گشوده اند و گروهی نیز با نگاهی واقع گرایانه به ارزیابی شرایط اجتماعی آن روزگار و رفتار سیاسی امام پرداخته و موضع سیاسی ایشان را منطقی دانسته اند. این مقاله پس از گزارش دیدگاه مثبت و منفی خاورشناسان، با استناد به منابع تاریخی و حدیثی، به نقد دیدگاه منفی آنان پرداخته است.

جایگاه برتر علمی امام علی(ع) نه تنها در باور شیعیان، امری مسلم است، بلکه اهل سنت و بسیاری از اندیشمندان غیرمسلمان و مستشرقان نیز به آن اعتراف دارند. اندیشمندان غیر مسلمان و مستشرقان درباره جایگاه علمی امام علی(ع) دو دیدگاه ارائه کرده اند: از یکسو، بسیاری از ایشان با استفاده از منابع معتبر و نگاهی محققانه، دیدگاهی مثبت ارائه کرده و برجستگی های علمی آن بزرگوار را در حوزه تفسیر، فقه، قضا، ادبیات عرب، خطابه و... تشریح نموده و خدمات علمی ایشان را ارزیابی کرده و به تحسین ایشان پرداخته اند. و از سوی دیگر، عده ای اندک از مستشرقان با اهداف مغرضانه و در مواردی با استفاده از منابع نامعتبر، درخصوص جایگاه علمی آن حضرت، در برخی از عرصه ها تشکیک کرده، دلیل عدم موفقیت ایشان را ناشی از برخی ناتوانی ها دانسته اند. این مقاله با رویکرد اسنادی به بررسی حیات علمی حضرت علی(ع)، از منظر مستشرقان و اندیشمندان غیر مسلمان می پردازد. و درصصد نقد دیدگاه دوم است.