اکرم فتحیان دستگردی

هدف پژوهش حاضر، بررسی کارآمدی قابلیت های هستی شناسی در مقایسه با اصطلاحنامه از نظر معیار بازیابی مفاهیم موضوعی است. هستی شناسی ابزاری معناشناسی است که تصویری از حوزه موضوعی با ارائه مفاهیم و روابط دقیق تعریف شده میان آن ها در آن حوزه را ارائه می دهد. در این پژوهش به منظور بررسی مهم ترین کاربردهای هستی شناسی در فرآیند بازیابی مفاهیم، نمونه اولیه ای از هستی شناسی با عنوان ASFAOnt بر اساس مفاهیم حوزه «نمایه سازی» و با روش تحلیل حوزه طراحی و ارائه گردید و سپس در یک مطالعه «کاربردپذیری»، مقایسه ای میان اصطلاحنامه ها و هستی شناسی از نظر معیار «بازیابی مفاهیم موضوعی» انجام پذیرفت. این پژوهش از نوع کاربردی است و ابزارهای گردآوری اطلاعات، پرسشنامه ساختار یافته با روش انتومتریک، روش بلند فکر کردن در حین جستجو و مصاحبه پس از انجام جستجو است. نتایج پژوهش نشان می دهد میزان کارآمدی هستی شناسی در بازیابی مفاهیم موضوعی، بیشتر از کارآمدی اصطلاحنامه اصفا است. همچنین رویکرد تحلیل حوزه می تواند به منظور طراحی ابزارهای معنایی کارآمدتری در بازیابی مفاهیم موضوعی در مقایسه با اصطلاحنامه ها مورد استفاده قرار گیرد

هستی شناسی، دانش ساختاریافته در مورد یک حوزه خاص است که از طریق ارائه مفاهیم و روابط میان آنها در آن حوزه شکل می گیرد. امروزه، به دلیل طراحی هستی شناسی در حوزه های موضوعی مختلف، ارائه معیارهایی برای گزینش مناسب ترین هستی شناسی، ضروری است. مقاله حاضر در نظر دارد معیارها و رویکردها و سطوح مختلف ارزیابی هستی شناسی را بررسی کند. بدین منظور، ابتدا مراحل مختلف ارزیابی هستی شناسی ها بررسی شد. سپس، مهمترین رویکردها در ارزیابی هستی شناسی ها، شامل رویکرد استاندارد طلایی، رویکرد وظیفه محور، رویکرد استخراج داده، و رویکرد معیار محور، مطرح گردید. معیارهای ارزیابی هستی شناسی شامل معیارهای مطرح شده توسط صاحب نظران این حوزه و نیز معیارهای مؤسسه تحقیقات هستی شناسی امریکا، در بخش دیگری از مقاله ارائه شد. سطوح مختلف ارزیابی هستی شناسی شامل سطح واژگانی و داده ای، سطح ساختار سلسله مراتبی و رده بندی، سطح روابط معنایی، سطح بافت و کاربرد هستی شناسی، سطح نحوی هستی شناسی، و سطح معماری و ساختار هستی شناسی نیز در بخش پایانی مقاله بررسی گردید

هدف پژوهش حاضر، بررسی کارآمدی قابلیت های هستی شناسی در مقایسه با اصطلاحنامه در ساختار سنتی آن است. هستی شناسی ها نوعی از ابزارهای معنایی هستند که به دلیل کاستی های ساختار اصطلاحنامه ها در بازنمون دانش حوزه موضوعی از طریق نمایش مفاهیم و روابط میان آن ها در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی به کار گرفته شده اند. پژوهش حاضر به منظور ارائه مدلی از هستی شناسی در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی و با هدف گسترش این ابزار به عنوان ابزار معنایی در بازنمون دانش و بازیابی مفاهیم حوزه با روش تحلیل حوزه، به ساخت نمونه اولیه ای از هستی شناسی در حوزه «نمایه سازی» با عنوان ASFAOnt در نرم افزار Protégé 3.4.4 پرداخته است. هستی شناسی طراحی شده، حاصل تبدیل مفاهیم مربوط به حوزه «نمایه سازی» در اصطلاحنامه اصفا به هستی شناسی است. به منظور ارزیابی کارآمدی ساختار هستی شناسی طراحی شده با روش تحلیل حوزه در بازنمون دانش، در یک مطالعه «کاربردپذیری» به سنجش هستی شناسی در مقایسه با اصطلاحنامه پرداخته شد. پژوهش از نوع کاربردی است و ابزارهای گردآوری اطلاعات، پرسشنامه ساختار یافته با روش انتومتریک، روش بلند فکر کردن در حین جستجو و مصاحبه پس از انجام جستجو است. نتایج پژوهش نشان می دهد میزان کارآمدی هستی شناسی در بازنمون دانش، از کارآمدی اصطلاحنامه اصفا بیشتر است. همچنین با رویکرد تحلیل حوزه می توان ابزارهای معنایی کارآمدتری در بازنمون دانش حوزه های موضوعی در مقایسه با ابزارهای سنتی نظیر اصطلاحنامه ها طراحی نمود.

هدف پژوهش حاضر، شناسایی روابط کتابشناختی میان پیشینه های فراداده ای فهرست کتابخانه ملی ایران، بر اساس الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی (اف آر بی آر)، به منظور بازنمون شبکه دانش انتشارات ایرانی- اسلامی است. جهت نیل به این هدف، از روش تحلیل محتوا استفاده شد. جامعه پژوهش حاضر، پیشینه های فراداده ای مربوط به کتاب های موجود در فهرست کتابخانه ملی ایران برای چهار خانواده کتابشناختی شامل قرآن، نهج البلاغه، شاهنامه و مثنوی (در مجموع 28213 پیشینه) است که از سیستم جامع کتابخانه ملی ایران (رسا) شناسایی و استخراج شدند. روش گردآوری داده ها، شامل مشاهده ساختارمند و روش اسنادی است. ابزار گردآوری داده ها، یک سیاهه وارسی، و ابزار نمایش داده های تحلیل شده، یک ماتریس است. نتایج پژوهش نشان داد که همه انواع روابط ارائه شده در الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی (اف آر بی آر)، به استثنای رابطه «تنظیم (موسیقی)» از گروه «روابط بین بیان های مختلف یک اثر»، در فهرست کتابخانه ملی ایران مشاهده شدند. از آنجا که نوع رابطه «تنظیم (موسیقی)» تنها رابطه در سیاهه وارسی است که فقط به اشیای محتوایی موسیقی اختصاص دارد، بنابراین می توان این گونه استنباط نمود که فهرست کتابخانه ملی ایران در محدوده پیشینه های فراداده ای مربوط به کتاب ها، پوشش کاملی از روابط کتابشناختی الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی (اف آر بی آر) را ارائه نموده است. نتایج حاصل از پژوهش حاضر، می تواند از دو جهت، هم به منظور پیاده سازی الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی (اف آر بی آر) در محیط های کتابخانه ای، و هم به منظور طراحی الگوی هستان شناسی فراداده ای و ایجاد دادگان فهرست کتابخانه ملی ایران مبتنی بر روش داده های پیوندی، مورد استفاده قرار گیرد.

هدف / زمینه: کتابخانه دیجیتال، مجموعه ای یکپارچه از منابع و خدمات الکترونیکی برای گردآوری، سازماندهی، حفاظت و بازیابی اطلاعات به شکل دیجیتال است. ظهور وب معنایی و هستی شناسی در عصر حاضر، سبب ایجاد تحول در کتابخانه های دیجیتال و طراحی کتابخانه های دیجیتال معنایی شده است. در این راستا، مقاله حاضر در نظر دارد به بررسی کاربردهای هستی شناسی در طراحی کتابخانه های دیجیتال معنایی بپردازد. روش: هستی شناسی، بازنمونی صریح، دقیق و گویا از نمونه ها، مفاهیم و روابط در یک حوزه موضوعی است که با توجه به ویژگیهایی همچون قابلیت استنتاج، ایجاد ارتباط و میانکنش پذیری بین سامانه های اطلاعاتی، حمایت از پردازش زبان طبیعی، فهم پرسش جستجو و...، می تواند برای تبدیل کتابخانه های دیجیتال به سامانه های اطلاعاتی هوشمند و در نتیجه طراحی کتابخانه های دیجیتال معنایی، مورد استفاده قرار گیرد. یافته ها: ایجاد قابلیتهای گوناگون در معماری کتابخانه های دیجیتال بویژه قابلیت استدلال، امکان تبادل اطلاعات میان کتابخانه های دیجیتال و سایر سامانه های اطلاعاتی، توصیف معنایی منابع موجود در کتابخانه های دیجیتال از طریق ادغام فراداده های کتابشناختی قالب مارک در هستی شناسی (مانند هستی شناسی MarcOnt)، ارتقای سیستم پرسش و پاسخ در کتابخانه های دیجیتال (مانند BT Digital Library)، ایجاد محیط رابط کاربرپسند و امکان مرور و جستجوی آسان و سریع مدارک، برخی از کاربردهای هستی شناسی در کتابخانه های دیجیتال هستند که در این مقاله بررسی می شوند.

هدف پژوهش حاضر، ارائه الگویی به منظور پیاده سازی روش داده های پیوندی در نظام های کتابخانه ای(مانند کتابخانه های دیجیتال و فهرست های کتابخانه ای)، و همچنین ارائه مؤلفه های مورد نیاز برای انجام این فرآیند است. در این مرحله به منظور ارائه نمونه ای کاربردی از تبدیل پیشینه های فراداده ای بر مبنای روش داده های پیوندی، تعداد 40 پیشینه فراداده ای از مجموع پیشینه های مربوط به خانواده کتابشناختی شاهنامه فردوسی، از فهرست کتابخانه ملی ایران به صورت هدفمند انتخاب و براساس روش داده های پیوندی تبدیل گردید و در نهایت، گراف آردی اِف آن ترسیم شد. در این پژوهش، پس از بررسی ساختار زبان آردی اِف و نحوه پیوندیافتنِ داده ها در روش داده های پیوندی، به تبیین مراحل پیادهسازی این روش در پیشینه های فراداده ای انتخابی پرداخته شد. این مراحل عبارت اند از: اختصاص یوآرآی؛ بازنمون آردی افِ موجودیت ها و روابط کتابشناختی؛ تبدیل نمونه هایی از پیشینه های فراداده ای براساس روش داده های پیوندی؛ ارائه کد «آردی اف/ایکس ام ال» حاصل از تبدیل یکی از پیشینه های فراداده ای براساس روش داده های پیوندی؛ و در نهایت، ایجاد گراف آردی اِف. پیوندهای برقرار شده در قالب نحوی «آردی اف/ایکس ام ال»، در مقایسه با قالب های کنونی، غنی تر، دقیق تر، جامع تر و ساختارمندتر هستند و با استفاده از روش داده های پیوندی، امکان پوشش انواع روابط کتابشناختی میان آثار وابسته فراهم می گردد. بنابراین به نظر می رسد کاربرد روش داده های پیوندی، می تواند تأثیرات قابل توجهی بر فرآیند توصیف و نمایش روابط و پیوندهای میان فراداده های کتابشناختی در نظام های کتابخانه ای داشته باشد.

مقدمه: هدف پژوهش حاضر، شناسایی نشانگرهای روابط در پیشینه های فراداده ای فهرست کتابخانه ملی ایران براساس استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.ای.) است. روش : برای اجرای پژوهش، از روش تحلیل محتوا استفاده شد. جامعه پژوهش، پیشینه های فراداده ای مربوط به کتاب های موجود در فهرست کتابخانه ملی ایران برای چهار خانواده کتابشناختی قرآن، نهج البلاغه، شاهنامه و مثنوی (در مجموع، 28213 پیشینه) هستند که از نظام جامع کتابخانه ملی ایران (رسا) استخراج شدند. روش گردآوری داده ها، شامل مشاهده ساختارمند و روش اسنادی است. ابزار گردآوری داده ها، یک سیاهه وارسی، و ابزار نمایش داده های تحلیل شده، یک ماتریس است. یافته ها: از میان 544 نشانگر در پیوست های آی، جِی، و اِم در استاندارد آر.دی.ای. (شامل 150 نشانگر پیوست آی، 346 نشانگر پیوست جِی و 48 نشانگر پیوست اِم)، به طور کلی، 62 نشانگر از مجموعه نشانگرهای پیوست آی، 175 نشانگر از مجموعه نشانگرهای پیوست جِی، و 48 نشانگر ارائه شده در پیوست اِم (در مجموع، 285 نشانگر) در پیشینه های فراداده ای مورد مطالعه، شناسایی شدند. همچنین از میان انواع روابط ارائه شده در پیوست آی، برای نشانگرهای مربوط به ناشران و توزیع کنندگان (در سطح بازنمون عینی)، و در پیوست جِی برای روابط بازنمون عینی همراهی، هیچ نشانگری در پیشینه های مورد بررسی ارائه نشده است. سایر انواع روابط در پیشینه ها شناسایی گردید. بحث و نتیجه گیری: در پیوست آی، بخش نشانگرهای روابط برای ناشران و توزیع کنندگان، شامل نشانگرهایی است که مربوط به اشیای محتوایی غیرکتابی (فیلم، برنامه های رادیویی و تلویزیونی، و مانند آن) هستند و در محدوده جامعه پژوهش حاضر که پیشینه های مربوط به کتاب ها است، قرار نمی گیرند. بنابراین می توان این گونه استنباط نمود که جامعه پژوهش حاضر، انواع روابط ارائه شده مربوط به کتاب ها را در پیوست آی پوشش داده است. همچنین نتایج، بیانگر پوشش کامل نشانگرهای روابط ارائه شده در پیوست اِم (روابط موضوعی) است. اما در مورد پیوست جِی، جامعه پژوهش حاضر، پوشش کاملی از روابط ارائه شده در این پیوست را (در سطح «روابط بازنمون عینی همراهی»)، ارائه ننموده است. در نهایت، در این پژوهش به برخی از محدودیت ها و اشکالات موجود در پیشینه های فراداده ای فهرست کتابخانه ملی ایران اشاره شده است.

هدف: بررسی کاربرد فناوری های وب معنایی در مدل سازی و بازنمون معنایی انتشارات علمی (مانند مقالات، کتاب ها، پایان نامه ها و ...) که با عنوان «انتشار معنایی» شناخته می شود. روش: پژوهش، توصیفی و به روش اسنادی انجام شده است. «هستی نگاری های اسپار» (مجموعه هستی نگاری های ایجاد شده برای انتشار و ارجاع دهی معنایی) برای توصیف همه جنبه های عرصه نشر طراحی شده اند. برای انجام پژوهش، وب سایت مربوط به هریک از هستی نگاری های اسپار و برخی منابع مرتبط دیگر مورد بررسی قرار گرفت. یافته ها: هستی نگاری های اسپار، مجموعه ای از هستی نگاری های مکمل یکدیگرند که امکان توصیف اطلاعات کتابشناختی انواع منابع و اجزای مختلف آن ها ، انواع استنادات و ارجاعات کتابشناختی منابع علمی، مراحل گردش کاری نشر (مانند نقش های عامل های مشارکت کننده در فرآیند نشر، انواع همکاری های علمی، وضعیت های مختلف مدرک، و ...)، و همچنین سنجه ها و داده های آماری منابع کتابشناختی (مانند ضریب تأثیر، شاخص هیرش و ...) را در قالب جملات فراداده ای ماشین خوان در زبان آر.دی.اف فراهم می کنند. مجموعه هستی نگاری های اسپار در چهارگروه قابل دسته بندی است: هستی نگاری های مربوط به توصیف اطلاعات کتابشناختی انواع منابع و بخش های آن ها (DoCO، DataCite، FaBiO، DEO، و FRBR-DL)، هستی نگاری های مربوط به توصیف استنادات منابع علمی (BiRO، CiTO و C4O )، هستی نگاری های مربوط به توصیف گردش کاری نشر (PSO، PRO، SCoRO، PWO، FRAPO و FR)، و هستی نگاری های مربوط به توصیف سنجه ها و داده های آماری منابع کتابشناختی (BiDO و FiveStars). نتیجه گیری: تحولات چشمگیر بحث انتشار معنایی در زمینه تغییر شیوه انتشار و به اشتراک گذاری داده های پژوهشی، ارتقای قابلیت جستجو، امکان تعامل بیشتر با کاربران، ایجاد رابط های هوشمند و استنتاج گرهای وب معنایی و ...، ضرورت توجه بیشتر به این عرصه را از سوی مراکز کتابشناختی و مؤسسات علمی و پژوهشی آشکار می سازد. استفاده از زبان های وب معنایی مانند «آر.دی.اف.»، «آر.دی.اف.اس.»، «اُ.دبلیو.ال.» و «اسپارکل» برای کمک به تجزیه و تحلیل، پردازش، و تفسیر آسان تر داده های علمی، می تواند سبب افزایش رؤیت پذیری، کشف پیوندهای ناشناخته بین آثار، یافتن پژوهش های مرتبط، و ... شود. هستی نگاری های اسپار ضمن ایجاد ساختار برای اطلاعات مرتبط با انتشارات علمی، امکان توصیف و بازنمون معنایی ابعاد مختلف نشر را فراهم می کنند. ارتباط بحث انتشار معنایی با مطالعات علم سنجی، مدیریت داده های پژوهشی، ارزیابی و رتبه بندی نشریات، فرآیند داوری مقالات و ... افق های جدیدی را در پژوهش های رشته علم اطلاعات و دانش شناسی می گشاید و تحقق این امر با تکیه بر فناوری های وب معنایی می تواند راهگشای برخی از چالش ها و مشکلات کنونی باشد. فقدان توجه به مبحث انتشار معنایی در پژوهش های داخلی و همچنین نبود پژوهش هایی که هستی نگاری های اسپار را برای مدل سازی و بازنمون معنایی انتشارات علمی در زبان فارسی استفاده کنند، ضرورت توجه و تمرکز بیشتر به این عرصه را می طلبد.

هدف: هدف پژوهش حاضر، طراحی و پیاده سازی پایگاه جامع میراث مکتوب علوم و فنون در مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری (رایسست)، و تعیین عناصر فراداده ای موردنیاز برای توصیف مجموعه نسخ خطی موجود در این مرکز است. روش: در این پژوهش از روش تحلیل محتوا برای شناسایی ویژگی ها و عناصر فراداده ای موردنیاز برای توصیف مجموعه نسخ خطی استفاده شد. جامعه پژوهش متشکل از مجموعه میکروفیش های مربوط به نسخ خطی عربی موجود در مرکز منطقه ای در حوزه های علوم و فنون شامل 1203 عنوان نسخه خطی است. جامعه پژوهش شامل کلیه عناوین نسخ خطی در حوزه های علوم و فنون است روش گردآوری داده ها در پژوهش حاضر «مشاهده ساختارمند» (به صورت غیرمشارکتی) و ابزار گردآوری داده ها سیاهه وارسی است. یافته ها: در این پژوهش، ابتدا عناصر فراداده ای طی فرایندی شامل مطالعه پژوهش های انجام شده در این حوزه، تحلیل پایگاه های نسخ خطی موجود در داخل و خارج از کشور و بررسی نیازها، چشم انداز و سیاست های خاص مرکز منطقه ای شناسایی شد و پس از آن طراحی پایگاه در هفت مرحله انجام شد. این مراحل عبارت اند از: شناسایی و سازمان دهی میکروفیش های نسخ خطی، شناسایی عناصر فراداده ای برای توصیف نسخ خطی، شناسایی نرم افزار مناسب و طراحی فرم ورود اطلاعات نسخ خطی در پایگاه رایسست، دیجیتال سازی مجموعه میکروفیش ها، مستندسازی و فهرست نویسی نسخ خطی، ورود اطلاعات نسخ خطی در پایگاه و بارگذاری فایل ها، و ارزیابی و ویرایش اطلاعات واردشده در پایگاه . اصالت/ارزش: یکی از ویژگی های پژوهش حاضر انتخاب عناصر فراداده ای موردنیاز مطابق با ویژگی های بافت ایرانی-اسلامی و با تکیه بر پژوهش های انجام شده در این حوزه است تا بتواند نقاط دسترسی مناسبی را برای بازیابی مؤثر متون نسخ خطی در اختیار کاربران قرار دهد. پوشش محتوایی پایگاه و تنوع عناصر فراداده ای آن به نحوی است که گروه های مختلف مخاطبان بسته به نوع نیاز از خدمات آن بهره مند شوند.

هدف پژوهش حاضر ارائه الگویی برای طراحی و پیاده سازی پایگاه مدیریت داده های پژوهشی مقالات نشریات علمی فارسی است. در این پژوهش از روش تحلیل محتوا استفاده شد. جامعه پژوهش حاضر برای ایجاد نمونه آزمایشی پایگاه، شامل مجموعه داده های پژوهشی مربوط به مقالات ارائه شده در نشریات علمی فارسی بود. از این میان، تعدادی از انواع مختلف داده های پژوهشی ارائه شده در 120 مقاله انتخابی از پرتال نشریات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در شش حوزه موضوعی (شامل علوم انسانی، فنی و مهندسی، کشاورزی و منابع طبیعی، دامپزشکی، علوم پایه، و هنر و معماری) به عنوان نمونه پژوهش انتخاب گردید. روش گردآوری داده ها در این پژوهش مشاهده ساختارمند، و ابزار گردآوری داده ها یک سیاهه وارسی متشکل از عناصر فراداده ای مربوط به توصیف داده های پژوهشی مقالات نشریات علمی بود. طراحی پایگاه با استفاده از نسخه نمایشی فارسی نرم افزار «دی اسپِیس» انجام شد. در این پژوهش، عناصر فراداده ای مورد نیاز برای توصیف داده های پژوهشی مقالات نشریات علمی شناسایی گردید. این پایگاه که با عنوان ISCData نام گذاری شد، طی دوازده مرحله طراحی شد. این مراحل عبارت اند از: تعیین چشم انداز و اهداف مؤسسه  ISCدر زمینه ایجاد پایگاه مدیریت داده های پژوهشی، شناسایی عناصر فراداده ای، تهیه سیاهه وارسی، تهیه کاربرگه های ورود اطلاعات، گردآوری داده ها، سازماندهی و طبقه بندی داده های پژوهشی، طراحی نمونه اولیه پایگاه، ورود اطلاعات در پایگاه، ایجاد ارتباط میان داده های پژوهشی با متن کامل مقالات، اقدامات مربوط به حفاظت داده ها، تعیین شرایط دسترسی کاربران به داده ها، و فراهم شدن امکان استفاده مجدد از داده های پژوهشی. با مشاهده نمونه اولیه مخزن داده های پژوهشی ISCData که قابلیت جست وجو و نمایش و بازیابی انواع داده های پژوهشی ارائه شده در نشریات و امکان ارائه گزارش های آماری و استنادی و همچنین پشتیبانی از استانداردهای فراداده ای را دارد، می توان نتیجه گرفت که ساختار پیش بینی شده در نرم افزار «دی اسپِیس» قابلیت پوشش ویژگی های مختلف برای بازنمود اطلاعات نشریات علمی کشور، هم در سطح مقالات و هم در سطح داده های پژوهشی را داراست. طراحی پایگاه و راه اندازی خدمات داده های پژوهشی به عنوان پشتوانه ای آموزشی و پژوهشی در سطح کشور، دستاوردهای ارزشمندی به همراه دارد و می تواند بخش مهمی از نیازهای اطلاعاتی پژوهشگران، هم در دانشگاه ها و هم در عرصه تولید و صنعت را پوشش دهد و در حوزه های علم، پژوهش، فناوری و صنعت تحول ساز باشد.