محسن شریفی صحی

امروزه دیگر در این امر تردیدی نیست که هر گونه مطالعه و جستاری در قلمرو شعر کهن فارسی بدون مراجعه به جنگ ها و سفینه های شعری کاری ناقص و نا تمام خواهد بود. جنگ ها از آن جهت که بعضاً نام و نشان شاعران گمنام و اشعار و آثار آن ها را از تصرّف زمانه در امان نگاه داشته، حائز کمال اهمیّت است. در میان جنگ ها و سفینه های شعر فارسی، جنگ خطّی شماره 900 مجلس که به سفینه شعرا و تذکره شعرا نیز شهرت داشته و به دست کاتبی ناشناس تحریر یافته است، به لحاظ مندرجات_ که در مواردی تازه یاب و بی سابقه است_ ارزش و اهمیّت بسیاری دارد. در این نوشتار ضمن توضیحی مجمل درباره مشخصات این سفینه با ارزش که در قرن هشتم هجری قمری کتابت شده است و نیز شرحی کوتاه در ذکر پیشینه تحقیقاتی که بر روی آن صورت گرفته است، نمونه های نویافته ای از اشعار شاعران نامدار سده های ششم و هفتم هجری قمری: معزّی، انوری، مجیرالدّین بیلقانی و سعدی به دست می دهم؛ در واقع در این مقاله دو غزل، یک قطعه و یک رباعی از انوری، یک غزل از معزّی، سه غزل، یک قطعه و دو رباعی از مجیرالدین بیلقانی و دو قطعه از سعدی به عنوان اشعاری معرفی شده اند که در دیوان شاعران نامبرده موجود نیست.

انوری از شاعران بزرگ ایرانی است که شعر او هم بر شاعران همدوره او و هم بر شاعران پس از او تأثیر داشته است. دیوان او تا امروز چندین بار در ایران و هند به چاپ رسیده است که از میان آن ها دو تصحیح که در ایران انجام شده از اقبال عمومی برخوردار شده است. در ایران ابتدا سعید نفیسی به جمع آوری اشعار انوری پرداخت و پس از او محمد تقی مدرس رضوی دیوان انوری را تصحیح کرد. در این جستار به معرفی نسخه ای کهن از دیوان انوری که در کتابخانه مجلس موجود است، پرداخته و بر ضرورت تصحیح انتقادی دیوان انوری تأکید کرده ایم. هیچ یک از دو مصحح محترم از این نسخه استفاده نکرده اند. این نسخه که در سال 680 هجری قمری کتابت شده است، حاوی دو غزل، 5 قطعه و 84 رباعی نویافته از انوری است که در چاپ های پیش از این در دیوان انوری وارد نشده اند.

نگارنده که طی مطالعات خود، اپیدمی دلبستگی و تعلق خاطر برخی اساتید و دانشجویان ادبیات را به گریماس و نظریه وی در باب الگوی کنش گر مشاهده کرده است، به نکاتی دست یافته که در این مجال عرض می کند. مهم ترین معیارهای تشخیص یک مقاله علمی و پژوهشی در وادی ادبیات، وجود نوآروی در موضوع، سخن جدید و ابداع روشی نوین در ارزیابی مسائل ادبی است. لیکن برای کسانی که دغدغه آفرینش اثری درخور و شایسته ندارند تا هم محققان را به کار آید و هم آبرویی به نویسنده افزاید، مقاله سازی بهترین راه کار است. مقالاتی که صرفاً با معرفی یک نظریه و اجرای عملیات چسباندن متون شعر و نثر کلاسیک فارسی به نظریات مذکور ساخته می شوند، به وفور در نشریات علمی-پژوهشی چاپ می شوند و برخی داوران و ارباب نشر مقالات نیز که از کاروان غافلانند، به این امور عنایتی ندارند. نتیجه ارزیابی بیش از 20 مقاله که طی سال های 87 تا 92 با بهره گیری از نظریه گریماس قلمی شده اند و نویسندگان آن، متون شعر و نثرِ ادبیات فارسی را به بدترین وجهی در مسلخ این نظریه قربانی کرده اند، کج روی و رونویسی نویسندگانی است که به هر شیوه ای متوسل شده اند تا مقاله ای به چاپ برسانند.

در بررسی دیوان شاعران و تذکره­­های شعری گاه با ابیات و اشعاری مواجه می­شویم که به دو یا چند شاعر منتسب شده­اند. به عنوان مثال در متن­های مختلفی چون عرفات­العاشقین و مجمع­الفصحا، اشعاری را که صحّت انتساب آن ­ها به انوری قطعی­تر به نظر می­آید، به تاج­الدّین نسبت داده­اند. سعی ما در این نوشتار بر این است که با استناد به تذکره ی خطّی بتخانه، اشعاری را که به انوری منتسب شده و در متون دیگر به نام تاج الدّین فارسی یا دهلوی - معروف به ریزه - به ثبت رسیده است بررسی کرده و صحّت انتساب آن اشعار را به هر یک از دو شاعر به اثبات برسانیم. در این مقاله با بررسی دو شعر که در بتخانه به نام انوری ثبت شده و در دیوان او نیز موجود است و به نام تاج الدّین نیز به ثبت رسیده است و نیز بررسی هفت شعر که در بتخانه به نام انوری ثبت شده است؛ امّا در دیوان او موجود نیست و بعضی از آن ها به نام تاج الدّین نیز آمده است و اشعاری که به نام انوری و ریزه هر دو ثبت شده است و همچنین به معرّفی اشعاری نویافته از انوری در بتخانه می پردازیم.

گاهی شاعران ضمن تتبّع یک شعر و جواب گویی به آن، دچار ابتذال قافیه شده اند که طی کردن فرآیند تتبّع شعر دیگری به سرقت ادبی انجامیده است. ابتذال قافیه یکی از کارکردهای منفی قافیه است که باعث محدودیت شعر سنّتی در حوزه مضامین و معانی شده است و در بخش آغازین این مقاله با بررسی برخی اشعار شاعران سده 5 تا 8 قمری، بدان پرداخته ایم. آنچه در این تحقیق مورد نظر است، بررسی مبحث سرقت ادبی و انواع آن در شعر امیر معزی نیشابوری است؛ بدین صورت که با عنایت به نقش قافیه و ابتذال آن در شعر، ابتدا به سرقات او از عنصری، فرخی و قطران خواهیم پرداخت و در نهایت سرقت های ادبی انوری، وطواط، ادیب صابر و حسن غزنوی را از دیوان اشعار معزی نشان خواهیم داد.

پایبندی به اصول سخنوری و متعهد بودن به قوانین اخلاقی در ادب فارسی همواره حائز اهمیت فراوان بوده است به طوری که در اغلب کتب بلاغی و ادبی، مبحثی با عنوان سرقات به چشم می خورد. کپی رایت یا قانون حقوق مؤلف در دنیای امروز به نوعی یادآور نقادی موشکافانه بزرگان ادب در باب سرقات ادبی است. انوری که از بزرگان شعر و ادب فارسی است و در بیشتر قوالب شعری طبع آزمایی کرده است،توجه شاعران بسیاری را به خود جلب کرده است.بزرگانی چون عطّار ، مولوی ، سعدی ، خاقانی و ... بارها به استقبال اشعار او رفته و ابیاتی را نیز تضمین کرده اند. شاعرانی که پس از وی به شاعری پرداخته اند خود را از او بی نیاز ندیده اند و با در دست داشتن دیوان اشعارش به تقلید از او پرداخته و گاه نتوانسته اند خود را از زیر سایه او خارج کنند، تاجایی که گاه به طرق نامطلوبی از اشعار او بهره برده اند. در این جستار ابیات و اشعاری را از انوری در دیوان بعضی شاعران یافته ایم که شائبه سرقت آن ها به صورت انتحال ، اغاره و سلخ بسیار محکم و مستدل وجود دارد . در این مقاله علاوه بر نشان دادن این گونه سرقات ، به طور خاص انتحال شعری از انوری که در دیوان رهی معیّری شاعر معاصر به چشم می خورد معرفی شده است . همچنین ابیاتی که سیف فرغانی از انوری سرقت کرده در این مقاله مورد بررسی دقیق قرار گرفته است.

دلیل ثبت یکسان شعری یا اشعاری در دیوان دو شاعر، عموماً یا خطای کاتبان یا رونویسی یک شاعر از دیگری است. مصادیق این دو، در دیوان جهان ملک خاتون وجود دارد.21 رباعی مشترک با سعدی در دیوان جهان موجود است که ارتباطی با بحث تتبعات یا سرقات ندارد و دخالت مالکِ دست نویسِ ش 763 پاریس و اهمالِ مصححان دیوانِ چاپی جهان، عامل این خلط اشعار بوده اند.از سوی دیگر، جهان ملک خاتون شاعری مقلّد است و همان طور که از انوری، سعدی، خواجو، سلمان ساوجی، حافظ، جلال عضد و دیگران مصاریع و ابیاتی را در شعر خویش –عموماً بی یادکرد نام ایشان که شرط اصلی تضمین است- ذکر کرده، به اشعار خسرو دهلوی نیز علاقه ای وافر داشته است. چنان که از تتبعات وی از خسرو بر می آید، تقلید از این شاعر در اشعار جهان مشهود است. اما علاوه بر امر تتبع، تقلید و استقبال از شعر خسرو که در بسیاری از اشعار جهان قابل مشاهده است، 15 غزل از خسرو نیز عیناً در جمع اشعار جهان ملک مشاهده می گردد که ظنّ سرقت ادبی و رونویسی این اشعار می رود. در پایان، اشعار و ابیاتی تازه از جهان (بیش از 110 شعر در غزل و رباعی) که در نسخه اساس مصححان نبوده و در نسخه چاپی دیوان وی نیز به ثبت نرسیده، معرفی خواهد شد.

بهره مندی از متون جنبی، چون فرهنگ ها، جنگ ها و سفینه های شعری در تصحیح، جمع آوری و ضبط صحیح اشعار، راه گشای مصحح است. یگانه چاپ اشعار قطران تبریزی به اهتمام حسین نخجوانی، دارای کاستی ها و اشکالاتی در ضبط و نقائصی در تعداد ابیات است. در این جستار نگارنده سعی دارد در حد توان خود گوشه ای از نقص های این چاپ را رفع، و در تکمیل دیوان قطران نقشی ایفا کند. از این رو با بهره گیری از برخی نسخ دست نویس کتابخانه های مجلس و ملی در قالب جنگ و دیوان اشعار، که در دسترس نخجوانی نبوده و نیز تذکره هایی از قبیل مجمع الفصحا و فرهنگ لغات صحاح الفرس ، جهانگیری ، رشیدی و انجمن آرای ناصری ، تعدادی از ضبط های ارجح ابیات را معرفی، و 80 بیت از اشعار نویافته قطران را ارائه نموده است.

این نوشتار به ارزیابی نسخی می پردازد که حاوی اشعار عثمان مختاری است و در دسترس استاد همایی نبوده است. نگارنده، با بهره گیری از دو دست نویس تذکره بتخانه و جنگ شماره 5976 در کتابخانه مجلس، به معرفی و تصحیح اشعار نویافته ای از مختاری خواهد پرداخت. در کنار دو جُنگ یادشده، اشعار دیگری به نام مختاری در جنگ اسکندرمیرزا ، جنگ سعدالهی ، نسخه شماره 1084 مجلس و فرهنگ های جهانگیری ، رشیدی ، مجمع الفرس و انجمن آرا ی هدایت به دست آمده و معرفی شده است. برخی از این اشعار، به ویژه آنچه در جنگ های اسکندرمیرزا و سعدالهی آمده، نسبتی با مختاری ندارد، اما اغلب اشعاری که در دو جنگ بتخانه و مجلس به مختاری منسوب شده، به احتمال زیاد از اوست گرچه در چاپ مثال زدنی همایی موجود نیست.

پس از تلاش نفیسی و میرزایف که رودکی پژوهی را پایه گذاری کردند و سعی در پیراستن اشعار رودکی از اشعار دیگر شاعران به خصوص قطران تبریزی داشتند، کتابها و مقالات بسیاری برای دستیابی به شمار بیشتری از اشعار رودکی و نیز رد انتساب بعضی اشعار به وی نوشته شده است. لیکن هنوز نمی توان به بسیاری از اشعار منسوب به رودکی اعتماد کرد. نویسنده در این جستار تلاش دارد تا در حد بضاعت اندک خود، ضمن بررسی و نقد تعدادی از مقالات و مجموعه های شعری رودکی، برخی کاستیها و نقایص آنها را گوش زد کند و در ضمن، به انتساب دو بیت جدید به رودکی پردازد. این دو بیت ذیل نام رودکی در نسخه شماره 8820 کتاب خانه مجلس یافت شده که تحریر آن در قرن نهم صورت گرفته است و مؤلف آن محمودبن محمد قُندزی نام دارد. 

کسانی که در تحقیقات خود با دواوین و جنگ های شعر سر و کار داشته اند، تأیید می کنند که در اغلب این متون، خلط اشعار شاعران می تواند باعث دشوارشدن تحقیق در متون ادبی شود. نه تنها در شماری از دیوان های تصحیح شده در دهه های پیش، بلکه در متون تصحیح شده در سال های اخیر نیز اشتباهاتی از جانب مصححان رخ داده که اغلب معلول کم دقتی آنها در شناسایی شعر و شاعر، و نتیجه آن، انتساب های نادرست بوده است. در این مقاله، با انتخاب دیوان سلمان ساوجی و با بهره مندی از برخی نسخ دست نویسِ شاعر، اَشکال و انحاء یکسانی ها در دیوان وی و شاعران دیگر، همراه با دلایل احتمالی آنها، بررسی شده است.