محمدعارف محبی

مفاهیم در دستگاه نمادین زبان نزدیک به یکدیگر استعمال شده و معنای ملموس خود را از مجموع دستگاه به دست می آورند. کشف معانی کلمات مستلزم دانستن دستگاه تصوری است که دستگاه زبانی درصدد بیان آن می باشد. جنسیت از مفاهیم کانونی در دستگاه زبانی است که در انگاره های متفاوت، معانی نسبتاً متفاوتی را تداعی می کند. این مقاله با روش کتابخانه ای برای تمهید داده ها و پردازش آنها با «روش تفسیر موضوعی معناشناسانه» کوشیده است مفهوم جنسیت در دستگاه معنایی اسلام را واکاوی کند. برای تحقق این مهم، مفهوم جنسیت در این تحقیق به مثابه مفهوم کانونی مدنظر قرار گرفته و از طریق تعیین نسبت آن با مفاهیم کلیدی مرتبط، سطوح و ابعاد آن از منظر متون دینی آشکار شده است. در سطح خاستگاه تفاوت های جنسیتی، به مفهوم جنس و تفاوت های جنسی اشاره شده و ضرورت توجه به احکام جنسیتی در مناسبات اجتماعی مستدل گردیده است. مفهوم هویت جنسیتی ناظر به نظام شخصیتی زنانه و مردانه است که بازتابنده کرامت، حقوق و خودسازی جنسیتی می باشد. مفهوم جنسیت و تقسیم کار، پایگاه، نظام هنجاری و جامعه پذیری جنسیتی را در متن مناسبات اجتماعی به ویژه در نهاد خانواده منعکس می سازد. بر مبنای این صورت بندی جایگاه بنیادین جنسیت در ساختار جامعه اسلامی و به تبع آن در مطالعات جامعه شناسی اسلامی آشکار می شود.

عنصر بنیادین در تعیین نسبت میان مردمی شدن و آسیب دیدگی خانواده، مسئله جنسیت است. خانواده اسلامی بر بنیاد تفاوت جنسبت و نقش های جنسیتی استوار بوده و دارای هویت اخلاقی و ساختار عمودی تعدیل یافته است. اما خانواده مردمی شده مبتنی بر تشابه نقش های جنسیتی، حقوق مدار و دارای ساختار افقی است. این مقاله با استفاده از رویکرد فرهنگی، کوشیده است در پرتو تقابل فرهنگ امروزی با فرهنگ اسلامی در موضوع جنسیت، نقش مردمی شدن در بحران خانواده های اسلامی در سه سطحی مترتب به هم صورت بندی می شود: 1) در سطح انکار تفاوت های جنسیتی، بحران هویت جنسیتی، فروپاشی اقتدار مردانه و زنانه شدن خانواده تحلیل شده است. 2) در سطح انکار نقش های جنسیتی، تضعیف نقش های مادری و همسری بررسی شده و با تأکید بر اشتغال زنان، فرایند تبدیل شدن خانه به خوابگاه فهم پذیر شده است. 3) در سطح تشدید حقوق محوری، به برخی دیگر از آسیب ها توجه شده که در محورهای سه گانه (مناسبات طلبکارانه، افزایش منازعات خانوادگی، و بی خانمانی) طبقه بندی شده است. نکته مهم این است که در این پژوهش، آسیب های مهمی که از خاستگاه مردمی شدن بر خانواده های اسلامی تحمیل می شود به گونه ای صورت بندی شده که با ملاحظه پیوند نظام مند آنها و دلالت هایی که هرکدام در دیگر ابعاد حیات خانوادگی دارد، می تواند تمام آسیب های نهاد خانواده را فهم پذیر سازد. همین امر موجب می شود محتوای این پژوهش متفاوت با پژوهش های دیگر باشد.

جامعه شناسی اسلامی بر بنیان تفکر اجتماعی اسلام شکل گرفته و ریشه های نیرومندی در مطالعات اجتماعی مسلمانان دارد. در این پژوهش سعی شده است که الگوی کلی از جامعه شناسی اسلامی بر مبنای انسان شناسی، دین شناسی، معرفت شناسی و ماهیت جامعه از منظر اسلام، ارائه شده و فرایند نظریه پردازی آن نیز در قالب بسترسازی، مفهوم سازی و روش شناسی، قابل فهم شود. نوآوری این تحقیق را می توان در چند نکته جست وجو کرد: نخست، الگوی موردنظر، متناظر به اشکالات مطرح شده در این حوزه طراحی شده است؛ دوم، تجمیع منطقی رویکردهای عمده ای معطوف به علم دینی محسوب می شود؛ سوم، پیوند ارگانیکی میان علم و دین، مبانی و فرایند نظریه پردازی، به شکل روشن رعایت و ترسیم شده است.

علم در سیر طبیعی خود بر پایه تقاضاهای تراکم یافته شکل می گیرد. تکیه گاه طبیعی راهبردهای معطوف به تولید علم دینی، اصل «کشش تقاضا» است و ضروری است که اصل «فشار علم» و دخالت ارادی برای تسریع این فرایند، به شکل منطقی تنظیم گردد. بر مبنای همین نگرش، سعی شد که در تدوین نقشه جامع برای تولید جامعه شناسی اسلامی، اولاً: تمام مراحل تولید آن، از مرحله فرضیه سازی تا مرحله بهره وری، به عنوان یک کلیت به هم پیوسته تصویر شود؛ ثانیاً: با توجه به محورهای اصلی رویکردهای فعّال در این حوزه، میدان حضور «همگرایانه» برای همه آن ها فراهم گردد. در نهایت ساختار کلی نقشه جامع مورد نظر، بر بنیان اصول و محورهای اساسی «ضرورت و تقاضا»، «تولید و نظریه پردازی»، «عرضه و بهره وری» صورت بندی شده اند و بر همین اساس، اهداف، اصول راهبردی و برنامه های عملیاتی مندرج در آن، سازمان دهی گردیده اند.

رویکردهای علم دینی بر مبنای موضعی که در تعیین نسبت میان علم و دین در پیش می گیرند، نخست به تهذیبی و تأسیسی تقسیم می شوند. تأسیسی ها نیز به مبناگرا و فرامبنا قابل قسمت هستند. مبناگرایی شامل نظریات استنباطی، فلسفة روش و فلسفة مضاف می شود. تصور ابتدایی هرچند حاکی از تعارض جدی این دیدگاه هاست، تعمق بیشتر آشکار می سازد که آنها نه تنها دارای خاستگاه های انگیزشی مشترک اند، که در چارچوب منطق نسبتاً مشترک، محورهای اصلی علم دینی را تعقیب می کنند. سخن جدی در این پژوهش، ابهام زدایی از تعارض ها و امکان ترمیم ضعف ها و اشکالات هر کدام با قوت های تمهیدشده در دیگری است. برای تحقق این هدف، تلاش کردیم که مباحث، بر تحلیل ماهیت، زیرساخت ها و روش شناسی علم، در هر رویکرد متمرکز شود. در نهایت روشن شد که رویکرد فلسفة روش با اشکال نسبیت روبه روست و نظریة فلسفة مضاف ظرفیت تأمین دغدغة رویکردهای دیگر را دارد.

تحولات ساختاری و فرهنگی در جوامع جدید، آستانه رضایت مندی جنسی افراد را افزایش داده و کارکرد خانواده در تنظیم رفتار جنسی را با مشکل مواجه نموده است. پرسش اساسی این است که در چنین شرایطی، زنان و مردان چگونه میتوانند نیاز جنسی خویش را در قالب خانواده مدیریت نمایند؟ شاخص های کارکرد تنظیم رفتار جنسی در خانواده مطلوب اسلامی کدامند؟ این نوشتار با روش تفسیر تحلیلی، معیارهای چگونگی تنظیم و تأمین نیاز جنسی زن و شوهر صرفا براساس مستندات دینی تعیین و تعریف گردیده است. تنظیم رفتار جنسی در فرایند پیچیده روانی و عاطفی اشباع شدنی است. از نظر اسلام، فرایند ارتباط جنسی زن و شوهر، شامل ابعاد سه گانه مراقبتی، انگیزشی و آمیزشی است. شاخص های تنظیم رفتار جنسی در همین ابعاد قابل تعریف است. طهارت عاطفی، تعهد جنسی، کنترل نگاه، حفظ وقار، حفظ حجاب، آراستگی، تفاوت جنسی، مثبت نگری، محبت، ملاعبه و... از جمله مؤلفه های است که از منابع دینی استخراج گردیده و برای تعیین میزان رضایت مندی جنسی افراد در قالب خانواده، شاخص سازی شده است.