مهشید فراهانی

بررسی لوت های تصویر شده در دست پیکرک های ایلامی هزاره دوم پ.م، موضوع نوشتار حاضر است. مطالعه بر روی بیش از 50 مورد از این پیکرک ها، منجر به تفکیک لوت ها به دو گروه لوت های دسته بلند و لوت های دسته کوتاه شد که این دسته بندی، برای نخستین بار در این مقاله صورت گرفته است. انواع لوت های نقش شده در دست نوازندگان از نظر ساختمان ساز، تعداد وترها، علائم موجود بر روی ساز در جهت تشخیص امکان وجود سیم گیر، دستان بندی و خرک بررسی شده است. همچنین ارتباط نوع ساز با پوشیده و برهنه بودن پیکرک ها، ارتباط آنها با خدایان و باورهای مردمان ایلامی و نیز امکان وجود تفکر جنسیت گرایانه در نواختن سازهای خاص در فرهنگ ایلامی، در این مقاله مورد توجه بوده است. از نتایج به دست آمده در این پژوهش، احتمال وجود یک وتر و نقش همراهی کننده آواز برای لوت های دسته کوتاه است. همچنین تقسیم لوت های دسته بلند به دو گروه بر اساس شکل و اندازه کاسه آنها و نیز امکان وجود دستان بندی و انگشت گذاری بر روی این ساز با توجه به شیوه نمایش دست چپ نوازندگان و وجود نشانه هایی مبتنی بر وجود دو وتر، از دیگر نتایج حاصل از این پژوهش است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و گردآوری اطلاعات به روش میدانی و با استفاده از اسناد و منابع کتابخانه ای انجام شده است.

بخشی از ریشه های موسیقی ایران را در طول تاریخ باید در غرب ایران و در تمدن ایلام جست وجو کرد. برای شناخت این موسیقی لازم است هر آنچه نشانی از موسیقی ایلامی بر خود دارد مورد مطالعه قرارگیرد. از دوره های تاریخی مختلف ایلام ساز کاملی به دست نیامده است تا بر اساس آن بتوان به مطالعه موسیقی این منطقه پرداخت. در میان الواح ایلامی نیز متنی در مورد موسیقی وجود ندارد. برای مطالعه موسیقی ایلام باید به بررسی آثار باستانی و نقوش برجسته ای پرداخت که روی آنها نقشی از ساز ترسیم شده است. نقوش برجسته کول فرح، جام ارجان و جام های برنزی به دست آمده از لرستان مهم ترین منابع مطالعاتی در موسیقی این دوره اند. این آثار باستای اطلاعاتی در مورد سازهای چنگ های افقی و عمودی و همچنین لوت دسته بلند در خود دارند. تعداد تارهای نقش شده روی سازها، شیوه دست گرفتن ساز و جزئیات نقش شده در بدنه ساز می تواند دید بهتری از صنعت ساخت ساز در این دوره به دست دهد. مطالعه موسیقی این دوره از آن جهت اهمیت دارد که با ورود آریایی ها به این منطقه و ایجاد نخستین امپراتوری، باعث گسترش موسیقی و سازهای این حوزه در تمام فلات ایران شدند. بررسی وضعیت موسیقیِ دوره تاریخیِ منتهی به حضور آریایی ها در ایران می تواند در شناسایی وضعیت موسیقی فلات ایران در دوره های بعدی نقش مهمی داشته باشد. در این مقاله سعی بر آن است تا با توجه و بررسی آثار باستانی که تا کنون به دست آمده، نمایی از موسیقی آخرین دوره حضور ایلامی ها در تاریخ نشان دهد.