محمدکاظم شجاعی

رابطه ایران و آسیای مرکزی پیشینه ای طولانی دارد. روایت های گوناگونی از گستردگی و عمق این روابط وجود دارد. با خارج شدن این منطقه از زیر نفوذ سیاسی ایران در نیمه دوم سده نوزدهم، جامعه دانشگاهی و عموم مردم ایران بر این باورند که این مناطق، پاره های جداشده ای از خاک ایران هستند و مردم آسیای مرکزی، زیر سلطه روسیه تزاری و سپس اتحاد شوروی، از پیوندهای تاریخی خود با ایران جدا شده و به ناچار به این جدایی رضایت داده اند. در این نوشتار در پی پاسخ این پرسش هستیم که در نیمه دوم سده نوزدهم که سال های پایانی نفوذ سیاسی ایران در منطقه بود، مردم منطقه چه تصویری از ایران داشتند و چه عواملی در شکل گیری این تصویر نقش داشته است؟ این نوشتار نتیجه پژوهشی کیفی با شیوه تحلیل تاریخی است. گردآوری داده ها نیز به شیوه اسنادی انجام شده است. منبع اصلی این نوشتار، سفرنامه هایی است که نمایندگان سیاسی و مسافران ایرانی و غربی نوشته اند. مطالعه منابع و بررسی دقیق داده های موجود، ما را به این نتیجه رساند که در این دوره تاریخی، تصویری منفی از ایران در منطقه وجود داشته است و مردم آسیای مرکزی نه تنها ایران و ایرانی ها را دوست خود نمی دانستند، بلکه آن ها را به چشم دشمن خود می نگریستند. همین تصویر منفی در کنار عوامل دیگری که در متن بررسی شده است، نقش مهمی در جدایی دائمی این منطقه از جهان فرهنگی ایران داشته است.

ایران در طول تاریخ روابط خارجی گسترده و پرفرازونشیبی با روسیه داشته است. این رابطه در دویست سال گذشته به یکی از مهم ترین روابط خارجی ایران تبدیل شده و به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر سرنوشت ایران تأثیر گذاشته است. در نتیجه این رابطه، تصویرهای مختلفی از روسیه در ذهن نخبگان و مردم عادی ایران برساخته شده است. در زبان فارسیآثار زیادی درباره نقش روسیه و اتحاد شوروی در تاریخ ایران نوشته شده است. در حالی که پژوهشگران ایرانی توجه چندانی به تصویر و جایگاه ایران در روسیه نداشته اند. در این مقاله به دنبال پاسخ این پرسش هستیم که چه تصویری از ایران در اتحاد شوروی و روسیه وجود داشته و دارد و تحولات رخ داده در دو کشور چه تأثیری بر آن داشته است؟ در پاسخ این فرضیه مطرح می شود که با وجود رخ دادن تغییرهای مهم هویتی در هر دو کشور روسیه و ایران، تغییری در تصویر برساخته از ایران در منابع آموزشی روسیه ایجاد نشده است. با استفاده از روش مطالعه موردی و تحلیل مضمون منابع آموزشی تاریخ در مدرسه های اتحاد شوروی و فدراسیون روسیه، تلاش می کنیم به درک روشن تری از جایگاه و تصویر ایران در ذهن همسایه شمالی دست یابیم. نتیجه تحلیل منابع، نشان می دهد که با وجود شکل گرفتن تغییرهای بنیادین هویتی در هر دو کشور روسیه و ایران، در تصویر برساخته از ایران در روسیه تغییر چندانی رخ نداده و ایران همواره در جایگاهی حاشیه ای و کم اهمیت قرار داشته است.

ترکمنستان با اقتصادی رانتی و وابسته به صادرات گاز طبیعی پس از استقلال از اتحاد شوروی تحت رهبری صفرمراد نیازاف به صورت کشوری غیرمردم سالار اداره می شد. در صحنه خارجی نیز سیاستی مبتنی بر عدم مشارکت در هرگونه اتحادیه و پیمان بین المللی داشت. این مقاله سیاست داخلی و خارجی ترکمنستان را در دوره ریاست جمهوری جانشین او، بردی محمداف بررسی می کند. ابتدا به ماهیت رانتی اقتصاد ترکمنستان می پردازد و اثر آن را بر سیاست های داخلی و خارجی بررسی می کند و سپس نشان می دهد که در دوره ریاست جمهوری بردی محمداف سیاست داخلی آن کشور به طور کلی تداوم یافته، اما در سیاست خارجی آن تغییر ایجاد شده است که به شکل مستقیم بر روابط ترکمنستان با منطقه و جهان اثر گذاشته است.