نگاهی به گرانبارترین کنگره فقهی کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی«ره» (مقاله ترویجی حوزه)

فقه اسلامی با گذشت زمان، تحولات بسیاری داشته که نشأت گرفته از گسترش حوزه روابط انسانی و اجتماعی بوده است.در این زمان نیز با دشواریهایی روبروست که برخی به گذشته و شیوه دین‏شناسی و اجتهاد برمی‏گردد و بعضی به تحولات جدید و گسترش حوزه زندگی انسان مربوط می‏شود.
در عصر حاضر برای رفع این مشکلات، تلاشهایی انجام گرفته و اندیشه‏های اصلاحی گوناگون ارائه شده است؛فقیهان و دانشوران اسلامی در قالب حرکتهای فردی، جمعی و گاه حکومتی، چاره‏هایی اندیشیده و کارهایی انجام داده‏اند:تهیّه موسوعه‏های فقهی، بر پایی کنفرانسها، پرداختن به فقه مقارن در زمینه‏های تطبیق فقه اسلامی با قوانین وضعی و ارائه نظریّه‏های نو و چاره‏ساز.
در این میان، فقیه بزرگ حضرت امام خمینی قدّس سرّه بنیانگذار حکومت جمهوری اسلامی ایران که خود عاملی برای عملی ساختن فقه اسلامی برای اداره زندگی بود، رهنمودهایی داد که فقه را با تحولات زندگی و مقتضیات زمان تطبیق می‏داد.مبنای این رهنمودها بر سه محور قرار داشت که هر یک در عرصه فقه و زندگی راهگشای می‏نمود:1.تأثیر زمان و مکان در اجتهاد:این دیدگاه در تذکّری به اعضای محترم شورای نگهبان (دیماه 1367)و در نامه‏ای به روحانیون(اسفند ماه 1367)و...ارائه شد:
«...[اعضای شورای نگهبان‏]مصلحت نظام را در نظر بگیرید، چرا که یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پر آشوب کنونی، نقش زمان و مکان در اجتهاد و نوع تصمیم‏گیریهاست.» (1)
«...زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند.مسأله‏ای که در قدیم، دارای حکمی بوده است، به ظاهر، همان مسأله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام، ممکن است حکم جدیدی پیدا کند.» (2)
2.اختیارات حکومت:حضرت امام در پاسخ به نامه شورای محترم نگهبان، مجلس شورای اسلامی، رؤسای سه قوّه، پیامهای عمومی و بویژه در درسهای خارج به این مهمّ توجه دادند که در نظر گرفتن اختیارات حکومت اسلامی برای حلّ بسیاری از دشواریهای فقه و زندگی، مؤثر است.نمونه این مباحث و توّجه به این مهمّ را می‏توان در دستور تکشیل مجمع تشخیص مصلحت، در پاسخ به آیة اللّه خامنه‏ای مبنی بر محدوده اختیارات حکومت، اجرای احکام ثانویّه به مجلس شورای اسلامی و...می‏توان دید.
3.پرهیز از جمودگرایی و ساده‏اندیشی در تلقّی از منابع:حضرت امام قدّس سرّه؛از برداشتها و شیوه تلقّی برخی علما از آیات، روایات و دیگر منابع متأسف بود.به نظر ایشان جمود بر الفاظ ویژه و اصطلاحات خاص، مانع از فهم مراد شارع می‏شود.از این تأسف داشت که برخی به تحولات زمان و وسعت و گستردگی ابعاد مسائل توجه ندارند و بر آنچه که معمول بوده و یا رنگ و بوی قدمت داشته باشد، پای می‏فشارند.برخلاف آنان، امام قدّس سرّه فلسفه وجودی فقه را اداره زندگی انسان می‏دانست:
1.صحیحه نور، ج 21، ص 61.
2.همان مأخذ، ص 97.
__________________
«فقه تئوری واقعی و کامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است.» (1)
به عقیده ایشان، متصدیان فقاهت باید مصالح عظیم اسلام و جامعه مسلمانان را در نظر بگیرند، از فضای محدود اندیشه‏های معمول گامی پیشتر نهند و دنیای شگرف روز را بشناسند.البته این همه جز با چیرگی بر مرکب زمان و مقتضیات آن فراچنگ نخواهد آمد. اکنون بحث از تأثیر زمان و مکان در قلمرو استنباط است که در چند و چون آن، سخن بسیار رفته است و تفسیرهای متفاوت و گاه متناقضی از آن ارائه شده است.
ناگفته نماند که نو بودن موضوع و عدم تفسیر و تبیین کامل آن از سوی امام قدّس سرّه، شاید سبب این برداشتهای گوناگون شده است.
از این‏رو، مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام قدّس سرّه از حدود دو سال پیش به برگزاری کنگره‏ای در این راستا گرفت که پس از تهیّه مقدمات علمی، پژوهشی و اجرایی، سرانجام در روزهای 24 تا 26 اسفندماه 1374، همزمان با سالروز شهادت حضرت امام صادق علیه السّلام و سالگرد رحلت حجة الاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینی(ره)در تالار شیخ مفید مدرسه عالی تربیتی و قضائی قم برگزار گردید.
آنچه پیش رو دارید، گزارشی از این کنگره و نیم نگاهی به مسائل جانبی آن است.
گزارش اجلاس سه روه کنگره
روز اوّل:
کنگره بررسی فقهی حضرت امام خمینی قدّس سرّه«نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ساعت 30/8 صبح روز پنجشنبه 24/12/74 آغاز به کار کرد.نخست آیاتی چند از قرآن مجید تلاوت شد و سپس پیام رهبر معظّم انقلاب اسلامی توسط آیة اللّه استادی قراءت گردید. در بخشی از این پیام آمده است:
«...حقیقتی که امام راحل رضوان اللّه تعالی علیه مطرح می‏کند آن است که کوثر شریعت و فقه، در جریان دائمی و ابدی، از سرچشمه وحی، به سوی عرصه‏های 1.صحیفه نور، ج 21، ص 97.گوناگون حیات جاری است.کمنشأ و مادّه حکم الهی، نه خرد و اندیشه محدود بشر و نه مصلحت‏اندیشی‏های کوته‏بینانه اوست که در شرایط گوناگون زندگی قالب‏گیری و منجمد شده است؛علم و حکمت محیط و لایتناهی الهی است که همه زمانها و مکانها را در زیر بال همای خود می‏گیرد و بر همه سرزمینها و کشتزارهای حیات می‏بارد و همه جا و هر زمان را سیراب می‏کند.زمان و مکان و اوضاع و احوال گوناگون زندگی بشر و تازه‏های جهان، به فقیه دین‏شناس و زمان‏شناس کمک می‏کند که خود و اهل زمان خود را از آن کوثر یعنی سرچشمه لایزال و فزاینده، سیراب سازد و محرومیّت از آن را برای بشر که همواره و همه جا نیازمند دین و شریعت الهی است، برنتابد.
در فهم و تطبیق این اصل کلّی، روشن‏بینی و در عین حال، انضباط فکری تمام باید به کار گرفته شود.هر گونه افراط و تفریط در این کار حساس و خطیر، زیانهای جبران‏ناپذیر به بار خواهد آورد.در این کار، لطمه بی‏بند و باری علمی، به همان اندازه سنگین است که جمود فکری و کوته‏بینی.
شناخت نقش هر زمان و هر مکان، باید با پایبندی به اصول فقاهت که روشی علمی و تخصیصی است، همراه باشد.و این است معنای سخن امام راحل رحمة اللّه علیه که فقه پوینده و منطبق بر نیازهای همیشه و همه جا را همان فقه سنّتی دانسته و بر این پای فشرده‏اند.از این جا می‏توان دانست که تنها فقهای کار آموزده و ال فن، صلاحیّت آن را دارند که تأثیر زمان و مکان را در احکام شریعت بشناسند و بر طبق آن فتوا دهند.این امر خطیر از دسترس ناخبرگان و غیر متبحران اقیانوس فقاهت، بسی دور است...در این کار بزرگ، شرح صدر و تأمل علمی همراه با دقّت و مراقبت از اصول مسلّم و مقطوع در کنار یکدیگر لازم است.» (1)
پس از قرائت پیام مقام معظّم رهبری، آیة الله سید محمود هاشمی، دبیر کل کنگره طیّ سخنانی اظهار امیداوری کرد که نتایج این کنگره برای حوزه‏های علمیّه و مجامع مفید واقع شود.وی اظهار داشت:
«...مراد از زمان و مکان، مناسبتهای متغیر در روابط اجتماعی است که عناصر 1.«روزنامه اطلاعات»، 24/12/1374.
مختلفی همچون پیشرفتهای صنعتی، اقتصادی و تکنولوژی و مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و جغرافیایی در آن تأثیر دارند.»
ایشان ضمن تذکر این نکته که مراد از تأثیر زمان و مکان در اجتهاد، تأثیر این دو عنصر بر اجتهاد است نه احکام شرعی، اظهار داشت:
«هدف کنگره غنا پخشیدن به متد و روشهای فقهی در حوزه‏ها و مجامع علمی دینی و روشمند ساختن فقه سنّتی است.»
پس از نطق افتتاحیّه دبیر کلّ کنگره، آیة الله جوادی آملی به ایراد سخن پرداخت. ایشان با استناد به روایات، ضمن توضیح مفهوم زمان و مکان و منطقه تأثیر این دو عنصر، ضرورت آگاهی و هوشیاری فقیه را به سیاست، حکومت، شرایط حاکم بر زمان و ماهیّت دشمنان اسلام، یادآور شد.ایشان اظهار داشت:
«فقیه عالم به زمان می‏داند که چه مسائلی در تبیین و تحدید موضوع دخیل هستند...زمان و مکان بر حکم الهی تأثیر ندارند، احکام الهی ثابت هستند.موضوعات هم ثابت هستند.مصادیق موضوعات هم تا زمانی که قیود و شرایط تغییر نکنند ثابت هستند، ولی با تغییر قیود و شرایط، موضوع تازه‏ای درست می‏شود برای حکم دیگر، که این تغییرات را عالم به زمان می‏فهمد.»
ایشان در پایان سخنان خود اشاره کرد که:بخش عظیمی از مشکلات امروز، متوجه زیر بناهاست که نقش زمان و مکان می‏تواند گوشه‏ای از این مشکلات را حل کند.
پس از سخنرانی آیة الله جوادی سه تن از نویسندگان گزارشی از مقالات خود را تحت عناوین ذیل ارائه دادند:
حجة الاسلام سعید رحیمیان:«روش کشف ملاک و نقش آن در تغییر احکام».
حجة الاسلام کاظم قاضی‏زاده:«با امام خمینی در فقاهت مبتنی بر عنصر زمان و مکان».
سر کار خانم صفاتی:«نقش زمان و مکان از دیدگاه امام خمینی رحمة اللّه».
در پایان، دبیر کلّ کنگره به جمع‏بندی مباحث مطرح شده پرداخت و اظهار داشت:
«یکی از نکات مثبت سخنان امروز این بود که فقه ما جامد نیست.و توطئه‏ای که‏می‏خواهد-به بهانه جامد بودن-جوامع امروزی را از فیض فقه محروم کنند، روشن می‏شود.
مراد از تأثیر زمان و مکان بر موضوعات شرعی(که گاهی در سخنان به آن اشاره می‏شد)مصادیقی است که تابع تغییرهای مختلف هستند و متحوّل می‏شوند.و الاّ موضوعات شرعی ثابت هستند.
ما سه قلمرو داریم:احکام واقعی الهی، فتوا و احکام اجتهادی، احکام حکومتی. کسی در قلمرو احکام واقعی الهی قائل به نسخ یا تغییر نیست و زمان و مکان در آنها راهی ندارد و تبدّلی صورت نمی‏گیرد.مراد از تغییر، تغییر حکم نیست، بلکه مراد تغییر مصداقی است که تعبیر به تغییر موضوع می‏شود و یا تغییر در فهم موضوع.
بحث دیگری که مطرح شد، ملاکات احکام است.احکام دین، تابع مصالح و مفاسد واقعی است، ولی دستیابی به این ملاکات بسیار مشکل است.روشهایی مانند تنقیح مناط احکام و قیاس منصوص العله در فقه وجود دارد.البتّه آنچه به عنوان ملاک روشن شود، در واقع موضوع حکم است کخ این بحث هم به بحث موضوعات برمی‏گردد.
بحث دیگر، اهمیّت شناسایی دقیق موضوعات شرعی بود که به یک معنی به عهده فقیه است؛مانند آن جایی که کارشناسی موضوعی می‏شود، مانند واقعیّت ارزش پول و تفاوت آن با نقدین.عرف نمی‏تواند ابعاد مختلف این موضوع را روشن سازد.
بحث دیگر، تأثیر زمان و مکان بر استظهار ادلّه بود، بویژه بناء عقلاء، درک سیره‏ها، ارتکازات عقلائیّه جدید، تعیین مشخصات دلیل عقلایی.البته فهم روح احکام شرعی و اولویتها، برداشتهای فقیه از معارف اسلامی و مسائل اجتماعی در استنباط فقیه اثر دارد.
کیفیت بررسی مباحث فقهی نیز در استنباط اثر دارد که به صورت فردی و موردی باشد و یا به صورت کلّی، سیستمی و نظام‏دهی».
گفتنی است که به مناسبت سالروز رحلت یادگار امام رحمة اللّه بعد از ظهر اجلاس برگزار نشد و شرکت کنندگان در تهران در مرسام سالگرد ارتحال مرحوم حجة الاسلام حاج سید احمد خمینی شرکت کردند.
روز دوم
اجلاس روز دوم کنگره، جمعه 25/12/74 با تلاوت آیاتی از قرآن مجید آغاز شد. سپس مرثیّه‏ای در سوگ امام صادق علیه السّلام به مناسبت روز شهادت آن حضرت قراءت شد، که معنویّت ویژه‏ای به اجلاس بخشید.نخستین سخنران، آیة اللّه موسوی اردبیلی بود که پس از ذکر مطالبی یادآور شد که کلّی‏گویی در این مسائل، مشکلی را حل نمی‏کند و برخی از این مباحث مسائل جدیدی در حوزه نیستند، در این کنگره باید به مسائل جزئی‏تر و حساس پرداخت.وی اظهار داشت که از گذشته«ادلّه اربعه»به عنوان منابع فقه مطرح بوده است.آیا منابع فقه همان چهار چیز است؟آیا تاریخ معتبر، علم (محکم)اثر ندارند؟
ایشان به عنوان نمونه به چند مورد از مسائل نو و قابل طرح اشاره کرد:
«تلقیح چیست و چه حکمی دارد؟
زکات در جوامع صنعتی که دامداری و کشاورزی ندارند، چگونه است؟
مالکیتهای بزرگ(شرکتهای چند ملیتی)چه حکمی دارند؟
مسأله پول چگونه است؟آیا دولت می‏تواند ارزش پول را پایین یا بالا ببرد و اگر چنین کرد و کسی متضرر شد، آیا ضمان دارد یا نه؟
تشریح چه حکمی دارد؟قطع اعضای میّت یا تشریح برای کشف علّت قتل، آموزش به دانشجویان و پیوند به مریض زنده چگونه است؟حکم کسی که فوت انسانی داشته ولی حیات نباتی دارد، چیست؟
بحث شرکت، تاریخ این بحث در فقه، انواع شرکت، آیا شرکت سهامی عام لازم العمل است یا نه؟».
پس از ایشان، نویسندگان از مقالات خود گزارش دادند:
حجة الاسلام محمّد جواد فاضل لنکرانی:«زمان و مکان و علم فقه».
حجة الاسلام سید عباس لاجوردی، گزارش کمیسیون«زمان و مکان و دگرگونی موضوعات احکام»از بررسی 13 مقاله.
سرکار خانم زهرا رهنورد:3امام خمینی و اندیشه دولت بزرگ اسلامی و جمهوریهای‏آزاد و مستقل».
حجة الاسلام یعقوبعلی برجی:«زمان و مکان و دگرگونی موضوعات احکام».
آیة اللّه جنّاتی:«ضرورت تحوّل در عرصه استنباط».
دبیر کل کنگره در ساعت 12 روز دوّم به جمع‏بندی مطالب مطرح شده پرداخت و اظهار داشت:
آنچه امام رحمة اللّه منظور نظرشان از این نظریه بوده فراتر از همه مباحث مطرح شده می‏باشد؛یعنی اضافه بر این‏که اینها را در بردارد، شامل موارد دیگر نیز می‏شود:
1.تغییراتی که در موضوعات خارجی است؛مانند:تغییرات در قیود، عنوان موضوع، تغییر در عناوین ثانویّه که برگشت به موضوع دارد، تغییر در عناوین مصالح و ملاکات، تشخیص اهم و مهم که برگشت به قید موضوع دارد.
2.مسائل مستحدثه و جدید که مورد ابتلاء جامعه است.بررسی مسائل جدید به کارشناسی دقیق موضوعی و نیز علمی نیاز دارد؛مانند مسأله پول، تلقیح، پیوند اعضاء، تشریح و...
3.استفاده از فقه و فقاهت صحیح در مدیریّت جامعه و برپایی حکومت اسلامی.
4.نظریّه‏پردازیها و استکشاف مدلهای سیستماتیک مربوط به فقه، مثل مدلهای اقتصادی، حقوقی و...که به صورت نظامهای مدوّن قابل ارائه باشد.
5.کیفیّت ارائه و عرضه کردن فقه که مانند مسائل حقوقی با متدهای جدید ارائه شود و تطبیق گردد.
در بعد از ظهر روز دوم اجلاس کنگره، نخست برخی از نویسندگان به گزارش سر خط مطالب از مقالات خود پرداختند:
حجة الاسلام، سید احمد حسینی:«نقش زمان در علاج تعارض اخبار».
حجة الاسلام محمد علی سلطانی:گزارش کمیسیون«فقیهان و زمان و مکان»از بررسی 17 مقاله.
حجة الاسلام سید مهدی موسوی:«نقش زمان و مکان در اجتهاد و ادلّه اعتبار آن».
حجة الاسلام سیّد علی شفیعی:«زمان و مکان و تحوّل موضوعات احکام».
حجة الاسلام احمد مبلّغی:«راههای برخورد با مسائل زمان در نگاهی تاریخی تطبیقی».
حجة الاسلام کوثری:«احکام حکومتی در بستر زمان و مکان».
در حدود ساعت 17 آیة اللّه حسین نوری به ایراد سخن پرداخت و به مناسبت شهادت حضرت امام صادق علیه السّلام، مزایای مکتب جعفری را، تحت 15 عنوان بررسی کرد. در پایان، میزکردی با حضور آقایان عمید زنجانی، سید کاظم حائری، محمد مجتهد شبستری، اشرفی شاهرودی و دکتر مهرپور، برگزار شد که به سبب کمبود وقت، هر یک به طور گذرا مباحثی را مطرح کردند.
حجة الاسلام عمید زنجانی پس از اشاره به زمینه پیدایش مسائل نو در فقه و مسأله عقل اظهار داشت:
«امروز زمان و مکان راهی فراتر از راههای طی شده است.هر زمانی ویژگیهای خاص خودش را دارد و این ویژگیها شرایطی را بر احکام، موضوعات و رویّه‏ها تحمیل می‏کند.اکنون باید گفت آیا باید جمود و تعبّد داشت، یا احکام را با قیود و شرایط محفوف به آنها استنباط کرد؟مسأله زمان و مکان بر احکام، موضوعات و فهم دین تأثیر می‏گذارد.»
حجة الاسلام شبستری نیز اظهار داشت:
«گویا ما در این جلسه می‏خواهیم فقه را قویتر کنیم، ولی من فهمم غیر از این است. باید از فقه خارج شد و به علوم و مطالب دیگر پرداخت.علم فقه فقط متکفل احکام شرعی بیان شده است.حال اگر در شرع، حکم چیزی بیان نشده است، نباید آن را حکم شرعی و فقهی گفت.هنگامی که شارع حکمی را بیان کرده است حتما موضوعش را بیان کرده است، ولی ابهام این جا پیش می‏آید.موردی است که نمی‏دانیم تحت چه موضوعی است تا حکمش روشن شود.در این گونه موارد باید سراغ علمی رفت که موضوع را روشن کند؛مثلا مفهوم پول، یا فقر و معیارهای آن مربوط به علم اقتصاد است، یا حقیقت حکومت مربوط به علم سیاست است.پس نباید به علم فقه بسنده کنیم، باید به سراغ علوم دیگر برویم.آن زمانی که فقیه می‏توانست بزودی تبدل را بفهمد، زندگی ساده بود و موارد عرفی بود که به اندک توجهی فقیه می‏فهمید، ولی امروز علومی به صحنه آمده‏اند که ادعاهایی دارند.بنابراین، این گونه مسائل ربطی به علم فقه ندارند.باید فراتر از فقه رفت.از این‏رو اجتهاد در زمان و مکان کار فقهی نیست و این مشکلها توسط فقه مشخص نمی‏شود.اکنون تنها با مراجعه به کتاب و سنت و استنباط نمی‏شود حکیم فرعی را بیان کرد، امروز اجتهاد علم مرکبی است از استنباط و علوم دیگر.»
روز سوم
اجلاس روز سوم، پس از تلاوت آیاتی از کلام اللّه مجید، نشست(آخرین روز) خود را آغاز کرد.نخستین سخنران، آیة الله آذری قمی بود که در تبیین نظریه امام رحمة اللّه مباحثی را مطرح کرد.به عقیده ایشان مقصود امام قدّس سرّه از نقش زمان و مکان در اجتهاد این است که:موضوع واحد ا حفظ خصوصیات و با همه آن شرایط در زمان دوم دارای حکم جدیدی می‏شود؛مثلا دیه قتل خطئ در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله‏و سلم شتر بود، امّا حضرت علی علیه السّلام دینار معین کرد.حضرت امام باقر علیه السّلام بدین گونه توجیه می‏کند که چون شهرنشینی گسترش پیدا کرد و شتر نمی‏توانست برای همه مقدور و یا مطلوب باشد، لذا حضرت علی علیه السّلام آن را به دینار تبدیل کرد.
این توجیهاتی که از فرمایش امام می‏شود ربطی به آن ندارد، بلکه مراد همان حکم واقعی است؛یعنی حکمی در زمان دیگر تغییر می‏کند؛مثلا دیه قتل خطئ امروز حدود 18 میلیون تومان است و لازم نیست که تعصب روی عناوین خاصی داشته باشیم. یا کفاره افطار روزه که یک مد طعام است، بعضی نان و گندم می‏دانند، در صورتی که در همان روایت به طور متوسط، قوت عیال ملاک است.و یا موارد زکات که امروز برخی از آنها موضوعیّت ندارند.و یا در بحث وجوه شرعیه که امروز باید به دست ولیّ فقیه برسد، او مسئول اداره است و اختیار در تصرف دارد.
ایشان یادآور شد که حکم شرعی باید به تناسب مقتضیات زمان، قابلیّت اجرا داشته باشد.اگر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله‏و سلم زکات را بر نه چیز قرار داد برای این بود که زندگی مردم را اداره کند، و در آن زمان به این ترتیب، زندگی مردم اداره می‏شد.
سپس حجة الاسلام آقای مصطفی محقق داماد به سخنرانی پرداخت و هشدارهایی‏به دست‏اندرکاران کنگره و صاحبنظران داد.وی یادآور شد که هر کدام می‏خواهید بکنید باید در چهارچوب فقه باشد.ثبات قانون باید حفظ شود، اگر دم از تغییر بزنید و هر روزی عقیده‏ای را ابراز دارید، اطمینان مردم سلب می‏شود.
وی در پایان اظهار داشت:
«اگر امروز فقه به صورتی تبویت و تدوین گردد و منطبق بر حقوق معاصر شود با حفظ مبانی، خواهید دید که حقوق اسلامی و نظر حقوقی اسلامی و نظر حقوقی فقهای ما برتر و کاراتر از حقوقدانهای مثلا فرانسوی است.»
پس از ایشان، اقای فنایی از مقاله خود تحت عنوان«جایگاه موضوع‏شناسی» گزارش داد.
سپس آیة اللّه جنّتی به ایراد سخن پرداخت و در بخشی از سخنان خود اظهار داشت: «نظریّه نقش زمان و مکان در اجتهاد از زمان لایحه کار طرح شد، زیرا این لایحه که در دویست مادّه تنظیم شده بود، هنگامی که به شورای نگهبان آمد، این شورا حدود 70 مورد را اشکال کرد.پس از این‏که معلوم شد مکشل حل نمی‏شود، حضرت امام(ره) نامه‏ای به شورای نگهبان نوشتند و موضوع نقش زمان و مکان را در اجتهاد و لزوم توجه به مقتضیات زمان یادآور شدند.پس از این مطلب بود که مباحث مربوط به زمان و مکان مطرح شد.»
ایشان افزود:
«هنگامی که انقلاب پیروز شد، ما با قوانین تازه و نارسایی فقه در پاسخگویی به نیازمان مواجه بودیم.هنگامی که قوانین در مجلس تصویب می‏شد و به شورای نگهبان می‏آمد، گمان می‏کردیم که همه مصوبات را باید با توضیح المسائل و فتاوای علما و کتب فقهی تطبیق نماییم.و اگر چیزی منطبق نبود، بسیاری موارد به عنوان خلاف شرع به مجلس عودت می‏شود.دست‏اندرکاران به امام رحمة اللّه متوسل شدند که اداره مملکت بدین صورت مشکل است.از این‏رو حضرت امام قدّس سرّه فرمودند که رعایت مصالح اجتماع و مقتضیات زمان بشود.»
پس از سخنرانی ایشان، برخی از نویسندگان مقالات از نوشتاری خود گزارش دادند: حجة الاسلام صادق لاریجانی:«نقش معارف بشری در استنباط فقهی».حجة الاسلام محمد رحمانی:«نمونه‏هایی از احکام حکومتی».
در این فاصله، حجة الاسلام فقیهی، مسؤول کمیته علمی، گزارش از عملکرد کمیته ارائه داد و اظهار داشت که فعالیتها کمیته علمی از آغاز فعالیّت تاکنون در سه محور انجام گرفته است:1.جذب مقالات؛2.مصاحبه‏ها؛3.کتابشناسی و گردآوری متون و مأخذشناسی.
آثار کمیته علمی کنگره می‏تواند دستمایه سودمندی برای پژوهشگران فقه و کلام باشد.فهرستی از اقدامات کمیته را در ذیل می‏خوانید:
مقالات:14 جلد، در 6362 صفحه.
مصاحبه‏ها:1 جلد، در 416 صفحه.
کتابشناسی:1 جلد، در 850 صفحه با معرفی 4500 منبع.
متون فقهی:3 جلد، در 1500 صفحه.
حدیث:3 جلد، در 1500 صفحه.
سیره:1 جلد، در 450 صفحه.
متون فقه‏پژوهی:30 جلد، در 20000 صفحه.
فقه در آینه مطبوعات:32 جلد، در 21000 صفحه.
مأخذشناسی:3 جلد، در 1500 صفحه.
از زمان تشکیل کمیته علمی کنگره گروههای مختلفی جهت غنای علمی کنگره مشغول فعالیت شدند.نتیاج کار این گروهها و سایر آثاری که به کنگره رسیده، در حدود 90 جلد چاپ شده که بزودی عرضه خواهد شد.
پس از آن، آیة اللّه محمّد یزدی به ایراد سخن پرداخت و در آغاز اظهار داشت:
«این‏که امام رحمة اللّه فرموده‏اند زمان و مکان در اجتهاد اثر دارد، مراد این نیست که در موضوع، حکم متعلق، مصداق استظهار اثر دارد، بلکه در کیفیت استنباط اثر دارد، ولی راه استنباط و کیفیّت استفاده از ادلّه همان شیوه جواهری است.احکام است که در قلمرو استنباط قرار می‏گیرد نه ضروریّات.به عبارت دیگر، اطلاع از ویژگیهای موضوع احکام و تغییرات امروزی زندگی، در فتوا اثر دارد و این چیزی است که استنباط را دگرگون‏می‏کند، مثلا در مسأله معامله خون، تلقیح و انواع آن، اصلاح نژاد و نقش ژنها در چگونگی انسانها، مالکیت تحت الارضی، حق تألیف کتاب، برنامه‏های کامپیوتری، دیسکتها و...، وقف در مراتع و...موضوع عوض نشده است، عنوان هر یک همان عنوان قبلی است، لکن شرایط و ویژگیهای هر یک تغییر کرده است که اطلاع از این ویژگیها در استنباط اثر دارد.»
آخرین برنامه در پایان اجلاس یاد شده، جمع‏بندی آیة اللّه سید محمود هاشمی، دبیر کلّ کنگره بود که در آغاز سخن اظهار داشت:
«مراد امام رحمة اللّه را از تأثیر زمان و مکان در اجتهاد، به دو گونه می‏توان تفسیر کرد:یکی این‏که مراد ایشان تأثیر کلّی است که شامل همه گونه تغییرات در حکم(هر گونه حکمیه، اجتهاد و موضوع می‏شود؛همه گونه تأثیر در هر قلمروی باشد.اشکال این تفسیر همان عرفی شدن فقه و مشکل خاتمیت، جاودانگی احکام و...است.
دیگر این‏که مراد امام از تأثیر زمان و مکان در همان سه قلمرو:حکم، موضوع و استنباط باشد.البتّه پیش از این باید دید عاملی که باعث شد امام رحمة اللّه به تأثیر زمان و مکان در اجتهاد توجه کند چیست؟به نظر ند نکته باعث این توجّه شد:
1.مسأله اجراء و ورود امام رحمة اللّه به منطقه اجرایی.زیرا در اجراء مسائل عینی می‏شوند، احکام با یکدیگر ارتباط برقرار می‏کنند، در اجراء تزاحمها و ضرورتها پیدا می‏شوند، مصالح و مفاسد و امکان اجراء حکم روشن می‏شود.امام رحمة اللّه هنگامی که به منطقه اجرایی آمد، به تأثیر زمان و مکان توجه کرد.این گونه بحث کردن فرق دارد با بحثی که در کنج مدرسه به دور از واقعیات اجرایی باشد.در هنگام اجراء است که باید مسائل عینی، علمی، تکنولوژی، سیاست بین‏المللی و...را نظر داشت تا بعد بتوان فتوا داد.
2.برپایی حکومت اسلامی که سهم مهمی در ابراز این نظریه داشت.برپایی حکومت اسلامی بسیاری از احکام را عوض می‏کند؛یعنی مصداق تغییر می‏یابد و البته در اظهار نظر همان وجود خارجی مهم است.
3.اهمیّت حکومت اسلامی.از دیدگاههای جالب و منحصر به فرد امام همین جایگاه حکومت اسلامی است.این برداشت امام بسیاری ارزشمند است.تزاحمها و ضرورتها در رابطه با حکومت اسلامی روشن می‏شود.
امام رحمة اللّه به وحدت رویه نظام در قضاء اجراء و تقنین توجّه داشت؛یعنی لازم است که مسائل مدوّن گردد و به صورت لایحه درآید.از مجموع فتاوای یک مرجع، حتّی مرجع حاکم نمی‏شود نظام ساخت.کشف نظام حقوقی، اقتصادی و...کار دیگری می‏خواهد.حفظ نظام و ساختن آن مهم است.از این‏رو، اگر فتوای فردی و موردی با نظام تعارض داشت، فتوا کنار گذاشته می‏شود.
پس امام رحمة اللّه ناظر به این بن بستها و دشواریهای اجرایی حاکمیت اسلامی بود که به تأثیر زمان و مکان توجه کرد.»
در حاشیه کنگره
در ذیل این عنوان به سه محور اشاره می‏کنیم:
الف.تذکار، پرسشها و مفاهیم مربوطه:
شکی نیست که توجّه فقیه به عصری که در آن زندگی می‏کند، برای فهم بهتر نصوص دینی و نیز تطبیق آنها با واقعیّات مؤثر است.شناخت آرمانهای اجتماعی حاکم، ارزشهای اخلاقی و اجتماعی، روابط سیاسی و اقتصادی که بر جهان سیطره دارد، تحولاتی که در علوم بشری رخ داده و بینشهای فلسفی جدید که پدید آمده است، همه در فهم دین اثر دارد.با این همه، پرسشهایی اساسی نسبت به نظریّه زمان و مکان و فقه مطرح است:
پیشینه تاریخی و فقهی مبحث تأثیر زمان و مکان در اجتهاد.
معنای زمان و مکان.
معنای تأثیر و قلمرو تأثیر، که آیا در مصادیق است، یا در موضوعات و یا در احکام و نیز در اجتهاد؟
پذیرش این نظریه با جاودانگی شریعت و جامعیّت آن چگونه سازش دارد؟آیا دین تابع واقعیّات زندگی نمی‏شود؟یا به اصطلاح سبب عرفی شدن و بشری گشتن فقه نمی‏گردد؟
اساسا جاودانگی دین به چه معناست، یا چه چیزهایی از دین جاودانه است؟آیا پذیرش این نظریّه به بدعت و نوآوری در دین نمی‏انجامد؟یا باعث عمل به برخی از اصول مطروده مانند:قیاس، استحسان، مصالح مرسله و...در اجتهاد نمی‏شود؟قلمرو فقه چه مقدار است و چه مباحثی به فقه مربوط می‏شود؟آیا با پذیرش این نظریّه، ناگزیر به تقسیم احکام به ثابت و متغیر نمی‏شویم؟
اساسا مرز شریعت با بدعت، مصلحت‏سنجی، واقعگرایی و...کجاست؟کاربرد عرف، سیره و بنای عقلاء در فقه تا کجاست؟
آیا احکام امضایی مخصوص زمان شارع است که در زمان حضور معصوم علیه السّلام بوده یا قابل توسعه به زمان ما نیز هست؟مثلا در اوافر بالعقود آیا شامل عقود عصر ما هم می‏شود یا نه؟تفاوت امور امضایی و تأسیسی در چیست؟
حجیّت بنای عقلاء، قواعد عرفی، عرف بین‏الملل و مانند اینها تا کجاست؟آیا شامل بنای عقلاء و عرف زمان ما هم می‏شود یا نه؟
قلمرو واجبات و محرمات عقلی و ملازمه عقل و شرع تا کجا و چگونه است؟
جایگاه موضوع‏شناسی در اجتهاد چگونه است؟چه مقدار موضوع‏شناسی مربوط به فقیه است؟موضوع‏شناسی پیش از حکم یا پس از حکم؟
تفاوت قلمرو هر یک از احکام اوّلیه، ثانویّه و احکام حکومتی چیست؟
در تعارض احکام اوّلیه با احکام حکومتی چه باید کرد؟مانند:
خیابان‏کشیهایی که مستلزم تصرف در املاک یا حریم املاک شخصی است؛ نظام وظیفه و اعزام اجباری به خدمت نظام؛ممانعت از ورود و خروج کالاها و ارز؛منع احتکار در غیر موارد منصوصه؛ایجاد گمرکانت، وضع مالیات و قیمت‏گذاری کالاها؛ ممانعت از گران‏فروشی؛ممانعت از خرید و فروش مواد مخدّر و اعتیاد؛ممانعت از حمل اسلحه گرم؛تحدید موالید و جلوگیری ازدیاد بی‏رویّه جمعیت؛اجرای تعزیرات مالی و مجازاتهای غیر منصوص؛پایین و بالابردن ارزش پول؛قرار داد شروط الزامی دولت در برخی معاملات و قراردادها؛الزامی کردن شروط در عقد ازدواج؛برقراری شرایط و ایجاد محدودیتهایی جهت استفاده از انفال و ثروتهای عمومی و مباحات؛وخلاصه دایره اختیارات حکومت اسلامی چه اندازه است؟
مفهوم و قلمرو«منطقه الفراغ»یا«مالانضّ فیه»چیست؟تکلیف بشر در خارج از این قلمرو چیست؟
دایره مباحات و حوزه اباحه چقدر است؟
در تصادم با توسعه تمدن و فرهنگ چه باید کرد؟نقش حکومت و مردم در پر کردن «منطقه الفراغ»چیست؟
علّت و حکمت احکام و نقش آنها در تضییق و توسعه حکم، میزان تشخیص علّت و حکمت و شیوه اکتشاف ملاک چگونه است؟
شناخت حکومتی بودن برخی نصوص، تقیه‏ای بودن بعضی روایتها، موردی بودن بعضی از احادیث«قضیّه فی واقعة»، زمان صدور حدیث و...چقدر اهمیّت دارد؟
با توجه به مشکلات علمی و معضلات فنی، عصر، و تبدّل آرای مجتهدان، و تفاوت چشمگیر فتاوا، شورای فقاهت و افتاء چه مقدار ضروری است؟
ویژگیهای موضوعات نو ظهور و ماهیّت مسائل مستحدثه چیست؟و...
ب.مووعات نو ظهور و مسائلی که با توجه به زمان و مکان باید بدانها پرداخت:
ماهیّت پول، ارزش واقعی یا اسمی آن، قیمی و یا مثلی بودن پول و...
ربا و مسأله تورّم، مسأله ضمان در مثلی و قیمی، مطالبه زیادی بازپرداخت بدهی به مقدار تورّم، ربا در اسکناس.
ربا و منفعت در عقود بانکی، تفاوت عقود بانکی با عقود مصطلح.ربا بین اشخاص حقیقی و حقوقی.
تشریح بدن انسان با توجّه به نقش نجاتبخش و حیاتی آن در امروز و یا نقش آن در آموزش.
خرید و فروش اعضاء بدن انسان، قطع اعضا، پیوند اعضای بدن انسان.
مواد زکوی در این زمان، زکات در جوامع صنعتی، اختیارات ولی امر در مقدار و تعداد مواد زکوی.
حدود و تعزیرات و توجیه آن با مدنیّت جدید، و نیز جواز تعزیر به غیر«ضرب».
معامله خون، با توجه به منافع بسیار و نقش حیاتی آن.
شطرنج و حرکت آن، آیا این حرکت ذاتی است یا به این جهت که وسیله قمار است؟ اجرای حکم جزیه با توجه به پیامدهای آن در این زمان.
وجوب قربانی در منا با توجه به ضایع شدن گوشتها.
لزوم رعایت وحدت روش در احکام قاضیها جهت پرهیز از عواقب اختلاف در احکام دادگاهها.
تعیّن ستّه(در دیه مسلمان)یا امکان جایگزینی چیز دیگر به جای آنها.
ورود غیر مسلمان به مسجد با توجه به نبود زمینه بت‏پرستی.آیا منع از ورود، حکم حکومتی نبوده است؟
حکم دیه‏ای که بر عاقله است، با توجه به ضعف استحکام روابط خانوادگی و منتفی بودن نظام قبیله‏ای.
شهادت دو زن به جای یک مرد، با توجه به رشد آگاهی زنان و این‏که شهادت برخی از آنان بهتر از شهادت مرد، علم می‏آورد.
نگاه داشتن عدّه برای زن آیا موضوعیّت دارد یا نه؟برای عدم اختلاط میاه و طهارت نسل است که اگر از طریقی اطمینان به عدم حاملگی پیدا شد، باز هم عدّه لازم است؟
کیفیت مصرف سهمین و مسؤول تصرف در آن، علّت تشریع خمس.
مفهوم و قلمرو تقیّه خوقی و مدارائی.
حکم انواع ماهی و تبیین ملاک حرمت و حلیّت آن.
حکم نماز در مناطق قطبی.
تلقیح مصنوعی.
دبایح اهل کتاب و این‏که آیا اسلام شرط حلیّت ذبیحه است یا نه؟
هنرهای تجسّمی و تصویرگری با توجه به تغییر زمان و جایگاه و اهمیّت آنها.
مالیکت و محدوده آن، مالکیتهای بزرگ(شرکتهای چند ملیّتی).ماهیت شرکت و انواع شرکتهایی که در این زمان هست.
قضاوت زن، تقلید از زن.
چگونگی انجام فرایض در مسیرهای هوایی و فضایی.
مسأله بلوغ به ویژه حدّ بلوغ دختران.
مسأله احتکار با توجه به شرایط اقتصادی زمان.
حقوق مالکیتهای فکری(حق تألیف، اختراع، طبع و هر گونه ابتکارات ارزشی).
مالیاتهای اضافه بر وجوه شرعیه.
ماهیّت غنا و موسیقی و کاربردهای گوناگون آن.
مالکیت معادن و خمس در آنها.
حکم محارب و سرایت آن به سایر فعّالیتهای تشکیلاتی(حقیقی و حقوقی)، قلمی، تدارکاتی و....
تعمیم مصادیق«سبق و رمایه».
مسافت شرعی و ملاک آن.
ذبح با ابزار صنعتی و جدید.
بورس اوراق بهادار.
نگاهی به مسائل جانبی کنگره
این کنگره بحق بستر گسترده‏ای بود که سخاوتمندانه اندیشه‏های گوناگون دانشوران را در مقوله«نقش زمان و مکان در اجتهاد»میزبانی کرد و سخن راستین و فرخنده حضرت امام خمینی رحمة اللّه را سرمایه کار و چراغ راه خود ساخت.
هدف از برگزاری این کنگره تبیین نظریه امام قدّس سرّه و زمینه‏سازی مجال بحث و بررسی آن، توسط صاحبنظران بود، تا راههایی جهت حلّ معضلات فقهی نظام با توجه به مقتضیات زمان ارائه شود.اضافه بر این، طرح مسأله زمان و مکان تأثیر سودمندی در فضای حوزه و اندیشه آن می‏گذارد و زمینه را برای رشد افکار نو و طرح مباحث جدید فراهم می‏سازد.
این کنگره با دعوت از هزار و پانصد نفر از صاحبنظران و فضلای حوزه و برخی‏
دانشگاهیان و نویسندگان مقالات به انجام رسید.اکنون به نکاتی چند در این باره اشاره می‏کنیم:
1.موضوعی نو و کارآمد به صورت جدّی از سوی صاحبنظران پی‏گیری شده بود.
2.اندیشه‏وران حوزوی و خبرگان این مقوله به صورتی فعّال و گسترده شرکت جسته بودند.
3.به سبب نو بودن بحث، مفاهیم و اصطلاحات جدیدی به حوزه فقاهت راه یافت که در آینده شاهد تحول و تأثیر جدّی آن در مسلک اجتهاد خواهیم بود.
4.به خاطر پربار بودن اجلاس و نو بودن مطالب از آغاز تا انجام جمعیّت شرکت کننده کاهش نیافت، بلکه پیوسته رو به افزایش بود.
5.عرضه مقالات و حضور صاحبنظران در ارائه مطالب چنان فشرده بود که بسیاری از شرکت‏کنندگان، مجال طرح دیدگاههای خود را به طور کامل نیافتند.
6.به رغم بسیاری از کنگره‏ها و سمینارهای دیگر، صرفه‏جویی، سادگی و بی‏آلایشی در برنامه‏های آن به چشم می‏خورد.
7.روزانه بولتنی با عنوان«اجتهاد»، پیش از آغاز اجلاس در اختیار شرکت‏کنندگان قرار می‏گرفت که حاوی معرّفی مقالات، مصاحبه، گزارش، دیدگاهها، تفسیرها و...بود.
8.در حاشیه برگزاری اجلاس نمایشگاه تخصصی فقه برپا شده بود که در آن کتابهای فقهی، آثار منتشره حضرت امام قدّس سرّه خدمات کامپیوتری علوم حوزوی، آثار منتشره کنگره و...به نمایش گذاشته شده بود.
9.مجلّه‏های:«نقد و نظر»، «آیینه پژوهش»و«فقه اهل البیت»که شماره‏ای را به این مقوله اختصاص داده بودند، در اختیار شرکت‏کنندگان قرار گرفت.
10.حجة الاسلام سید مصطفی محقق داماد در ضمن سخنرانی، اصل موضوع کنگره را مورد انتقاد قرار داد و نسبت به پیامدهای آن هشدار داد که توسط دبیر کلّ کنگره و برخی سخنرانان دیگر پاسخ داده شد.
11.برنامه‏های اجلاس سه روزه به طور مستقیم از شبکه دوم صدا پخش می‏شد و توسط هر سه شبکه سیما ضبط می‏گشت.
12.حضور بانوان بویژه خانم دکتر زهرا رهنورد در چنین مجمع فقهی و حوزوی شایان توجه بود.
13.افکار و دیدگاههای متفاوت و گاهی متضاد، مجال بحث یافته و طرح شدند.
14.در مجموع برنامه‏های کنگره از نظم و هماهنگی شایسته‏ای برخوردار بود.
15.همان گونه که پیشتر رهبر دانشمند انقلاب اسلامی برای فضلای جوان توصیه کرده بودند، این کنگره فضایی باز و زمینه‏ای مناسب را برای افکار نو و مباحث جدید فراهم آورد که اتّفاقا آن‏که در این عرصه به فرخندگی درخشید و میداندار جدّی بود، فضلای حوان حوزه بودند که برخی بسیار توانا به استقبال مباحث نوظهور فقهی رفته بودند.
16.مدیریّت شایسته دبیرکلّ کنگره، شایان توجّه بود.
17.اگرچه حضور علما و اساتید حوزه قابل توجه بود، امّا فراگیر همه اساتید و بزرگان کهنسال حوزه نبود.
18.اگرچه برخی صاحبنظرانی که در اجرا، بن‏بستهای فقهی را لمس کرده بودند حضور داشتند، امّا جای بعضی از دست‏اندرکاران مدیریّت بالای انقلاب و کشور خالی بود.
19.فقط در یک شب میزگردی تشکیل شد که آن هم با وقت بسیار فشرده در اجرا و ارائه دیدگاهها ضعیف و ناتمام بود.
20.مراسم اختتامیّه نیز با شتاب و بدون ارائه قطع‏نامه انجام گرفت.
21.ترکیب مدعوّین در حدّ علمی، چندان متناسب نبود.
22.حضور صاحبنظران خارجی و حتّی غیر حوزوی ضعیف بود.
23.اگرچه برنامه‏های کنگره منظم اجرا شد، امّا مطابق برنامه از پیش اعلام شده نبود.
ضمن سپاس و امتناع از دست‏اندرکاران این کنگره عظیم، امیدواریم صاحب همّتانی باز چنین به تبیین و تشریح دیگر مبانی فقهی امام خمینی رحمه اللّه دست یازند و تشنگان فقه -انمند را از سرچشمه دانش آن فقیه بزرگ سیراب کنند.