چشم اندازى به دایرة المعارف فقه اسلامى (مقاله ترویجی حوزه)
درجه علمی: علمی-ترویجی (حوزوی)
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
فقه اهل بیت(ع): اندیشه تدوین دایرة المعارف فقهى در عالم اسلام از چه زمانى مطرح شده واین کار چه ضرورتى دارد؟
آیت الله آصفى: تا آن جا که در حافظه دارم تقریبا نیم قرن است که فقهاى اسلام به فکر تدوین دایرة المعارف فقه اسلامى هستند. به چند دلیل، فقهاى مسلمین دراین مدت نسبت به این مساله اهتمام کرده اند: یکى، مساله منظم کردن و جمع آورى ثروت بسیار با ارزش فقهى که به دست فقهاى اسلام در این یک هزار و دویست یا سیصد سال تدوین شده است.
دوم، مساله تسهیل زبان فنى فقه است. این علم مانند هر علم دیگر براى خود زبان فنى دارد. زبان فنى فقه براى هرکسى قابالآستفاده نیست و طبقه مخصوصى از این زبان استفاده مى کنند.
دایرة المعارف این زبان را براى طبقه تحصیل کرده تا اندازه اى آسان و قابالآستفاده مى کند.
دلیل سوم، آن که دایرة المعارف مى تواند به فقه ترتیب جدیدى بدهد. معروف است که دایرة المعارف متفرقات را جمع مى کند، مجتمعات را متفرق مى کند، این کار دایرة المعارف است. ممکن است چهل، پنجاه عنوان که در کتاب حج یک جا جمع است درچهل، پنجاه جاى مختلف از دایرة المعارف و در حروف متعدد متفرق بشود و ممکن است یک بحث که در چند باب فقه مى آید، دریک جا جمع بشود؛ مثلا فقها از عدالت در باب نماز، قضا، شهادت و... بحث مى کنند.
وقتى در دایرة المعارف کلمه «عدالت» آورده مى شود باید این بحث هایى را که در ابواب فقهى مختلف متفرقند، در یک جا جمع کرد.
به نظرم مى رسد که حدود چهل سال پیش یا بیشتر، نخستین گام را در دمشق برداشتند. آن وقت ائتلافى میان سوریه و مصر بود که این دو کشور از لحاظ ادارى و سیاسى یک کشور به حساب مى آمدند. دایرة المعارفى نوشتند که به نام «موسوعه جمال عبدالناصر» معروف شد و تاکنون بیست مجلد از آن چاپ شده ولى هنوز از حرف «الف» خارج نشده است.
همزمان با آن با کمى تاخیر در کویت با امکانات وسیع تر دایرة المعارفى تاسیس شد که وسیع تر از دایرة المعارف اول بود و پیشرفت بهترى داشت ولى دایرة المعارفى که به نام جمال عبدالناصر بود، فقه مذهب اهل بیت(ع) را هر چند به نحو بسیار فشرده و خلاصه آورده بود ولى در دایرة المعارفى که در کویت از سوى دولت کویت تاسیس و تالیف شد مطلقا مکتب اهل بیت(ع) آورده نشد.
حدود سى سال پیش در کویت بودم که با شیخ احمد مصطفى الزرقا که فقیهى دانشمند ویکى از اعضاى مؤسس دایرة المعارف فقهى کویت بود صحبت کردم فکر مى کنم فوت کرده باشد؛ چون سى سال پیش پیرمردى مسن بود به ایشان گفتم: این کار بسیاربزرگى را که شما شروع کردید یک نقص بزرگى دارد. شما فقه اهل بیت(ع) را مطلقا فراموش کردید و نامى از فقه اهل بیت نیاوردید.ایشان قول داد که این مساله را با مسؤولین رده بالا مطرح کند ولى بعد از آن اثرى دیده نشد و این دایرة المعارف همچنان بى توجه به فقه اهل بیت منتشر مى شود. بالاخره با تمام این کارها جاى یک دایرة المعارفى که فقه اهل بیت را مطرح کند به طور جدى در جهان اسلام خالى بود. به اصطلاح در کتابخانه فقهى معاصر، جاى یک دایرة المعارف وسیعى که منعکس کننده عمق و وسعت فقه اهل بیت(ع) باشد، به طور محسوس، خالى بود.
فقه اهل بیت(ع): ویژگى ها و امتیازات فقه اهل بیت(ع) چیست؟
آیت الله آصفى: فقه اهل بیت ویژگى هاى مخصوصى دارد که شاید در مکاتب دیگر یافت نشود. این مکتب فقهى مستقیما فقه را ازمنبع اهل بیت(ع) مى گیرد؛ یعنى ثقل دومى که پیغمبر(ص) معین کرده بود. فقهاى مکتب اهل بیت(ع) فقه را بعد از کتاب خدا و حدیث رسول خدا مستقیما از این منبع مى گیرند. دیگر این که این فقه قدرت تفریعى فراوانى دارد. من تا حدودى در فقه مذاهب، مطالعاتى دارم. درفقه شافعى، حنفى، حنبلى و مالکى و همچنین در فقه زیدى و ظاهرى مطالعاتى دارم. مى توانم با یقین بگویم قدرت تفریعى که در فقه اهل بیت(ع) هست، در هیچ یک از اینها نیست. مثلا نگاه کنید در آن فروع علم اجمالى که صاحب عروه در خلل نماز مى آورد عقالآین فقیه تا کجا کار و تلاش نموده و تفریعات را جمع کرده. تفریعات فقه اهل بیت به این فقه توسعه زیادى مى دهد و قدرت فقه را در اشتقاقات و استنباط نشان مى دهد.
همچنین ثروت عظیم فقهى ما باید به گونه اى شایسته به دنیا و فقهاى مذاهب اسلامى نشان داده شودو یک دایرة المعارف مى تواند منعکس کننده میراث فقهى عظیم مکتب اهل بیت(ع) باشد.
امتیاز دیگرى که مکتب اهل بیت دارد، انفتاح اجتهاد است. باب اجتهاد در دیگر مذاهب اسلامى متاسفانه به دلایل سیاسى بسته شده است و اجتهاد در مذاهب معینى چهار مذهب معروف متوقف شد. ولى در مکتب فقهى شیعه از روز اول، اجتهاد به طور جدى معمول بود تا به امروز و به هیچ وجه حرکت اجتهاد متوقف نشد، حتى ما فقهاى بزرگى مثل شیخ طوسى داریم که در هزار سال پیش تااندازه زیادى فقهاى قبل و بعد از خود را تحت الشعاع قرار داد ولى با آن مقام و عظمتى که شیخ طوسى داشت حرکت اجتهاد متوقف نشد و فقهایى که بعد از او آمدند در آراى فقهى، متکى بر مکتب شیخ نشدند.
همچنین در دوران معاصر ما یا قبالآز آن دو فقیه بزرگوار داریم که فقهاى قبل و بعد از خود را تا اندازه اى تحت الشعاع قرار داده اند: یکى صاحب جواهر و دیگرى شیخ انصارى. این دو فقیه بسیار بزرگ و تاثیر گذار بودند ولى ما در تاریخ معاصر فقهى خودمان به هیچ وجه نمى بینیم که حرکت علمى فقه و اصول پس از این دو فقیه بزرگوار متوقف شده باشد.
مکتب فقهى اهل بیت امتیازات فوق العاده اى دارد و به تمام معنا از لحاظ علمى یک مکتب قانونمند است. مثلا در هیچ مکتبى نداریم که میان امارات و اصول، ترتیب طولى بدهند و اینها را در عرض هم نگذارند، اما در مذاهب فقهى دیگر چنین نیست. فقهاى ما اصول وامارات را در دو ردیف کاملا ممتاز از هم قرار مى دهند و یکى را حاکم بر دیگر قرار مى دهند. ما چنین قانونمندى در تربیت ادله را در مکاتب دیگر به هیچ وجه نداریم.
همچنین تقسیم بندیهایى که در ادله و احکام و عناوین صورت گرفته از قبیالآدله اولى و ثانوى، احکام اولى و احکام ثانوى، عناوین اولى و عناوین ثانوى، احکام واقعى و احکام ظاهرى از اختصاصات و امتیازات فقه شیعه است. این تفصیلات فقهاى ما، مبناى استنباط واجتهاد را به طور جدى قانونمند مى کند. همان طور که یک ریاضى دان روى اصول ریاضى سیر مى کند، فقهاى ما مخصوصا فقهاى معاصر، حرکت فقهى را روى قانون خاصى مى برند. این قانونمندى اگر در اختیار مکاتب دیگر قرار بگیرد، فقه اسلامى را بسیار غنى مى کند.
فقه اهل بیت(ع): آیا دایرة المعارف در ساده سازى زبان فقهى نیز مى تواند مؤثرباشد؟
آیت الله آصفى: ما ثروتى داریم که متاسفانه به دو دلیالآین ثروت فقهى ما از مکاتب فقهى معاصر و از کتابخانه هاى فقهى معاصر پنهان مانده است و در این کتابخانه ها آنچنان که باید حضورى ندارد:
اول، زبان فقهى است که به آسانى براى دیگران قابل فهم نیست. یادم هست یکى از فقهاى معاصر ما از اهل تسنن، در صدد شد که بحث مستقلات عقلى و غیر مستقلات عقلى را که یکى از امتیازات فقه شیعه است، موضوع دکترایش قرار دهد؛ یکى از مشکلات بزرگى که با آن مواجه شد، زبان فقهى بسیار دشوار فقه ما بود. فکر مى کنم این مشکلات زبان فقهى و مشکل هر زبان فنى، یک امربسیار طبیعى است. بالاخره هر فنى و هر علمى، یک زبان مخصوص به خود دارد که هر چه آن علم پیشرفت بیشترى بکند و فنى تربشود آن زبان مشکل تر مى شود. شما نمى توانید کسى را پیدا کنید که تحصیلاتش در سطح عالى باشد ولى تخصصى در فیزیک نداشته باشد اما بتواند زبان فنى فیزیک دانان را به راحتى بفهمد. زبان فنى، مشکل هر علمى است ولى بالاخره ما براى این که فقه خودرا به مکاتب فقهى دنیا معرفى کنیم باید سعى کنیم این زبان فقهى را آسان کنیم تا دیگران بتوانند در سطح معقولى این زبان فنى رابفهمند. دایرة المعارف فقه ضمن تدوین مجدد محتواى مطالب، زبان فقهى را نیز تسهیل مى کند.
مشکل دوم: تحقیق و چاپ کتاب هاى فقهى ماست. کتاب هاى عظیم فقهى ما مثل حدائق، جواهر، ریاض، مسالک و مدارک تا مدت ها به صورت مصحح و محقق چاپ نشده بود. الحمدالله الان این نقیصه تا اندازه زیادى رفع شده است.
با برطرف شدن این دو نقص مى توان فقه اهل بیت را با عمق حقیقى خودش و با غناى بالایى که مکتب فقهى معاصر اهل بیت دارد به دنیانشان بدهیم.
فقه اهل بیت(ع): در تدوین هر دایرة المعارف چه مراحلى را باید طى کرد؟
آیت الله آصفى: تدوین دایرة المعارف، چهار مرحله دارد:
مرحله اول: عنوان شناسى است که کار علمى بسیار مشکلى است که تلاش فراوانى مى خواهد. عنوان شناسى و تشخیص عناوین واشتقاق آنها که در فقه و اصول متفرق هستند.
مرحله اول باید طورى در دایرة المعارف به انجام برسد که احتیاج نداشته باشیم مستدرکاتى بر آن بیفزاییم.
مرحله دوم منبع شناسى است یعنى این عناوین را در میان منابع پیدا کردن که بعد از عنوان شناسى، کار بسیار مشکلى است. به عنوان مثالآگر عنوان «قبله» را خواستیم درمنابع پیدا کنیم، بدانیم در چند جا هست، در باب صلاة، اموات و صید و ذباحه از قبله بحث شده است. در این مرحله محققین متخصص باید عناوینى را که در مرحله اول تعیین شده است درمیان منابع و مواطن متون فقهى پیدا کنند.
مرحله سوم مرحله استخراج و تدوین متن مقالات است. پس از آن که عناوین، انتخاب شده و منابع آن نیز تعیین شده، کار علمى نگارش مقالات آغاز مى شود. مرحله اساسى کار همین است. محققى که روى یک عنوان کار مى کند باید دقیقا متوجه باشد که منعکس کننده عمق و غناى فقه اهل بیت است. باید بداند که مى خواهد حاصل زحمات چندین قرن فقهاى شیعه را در قالب یک مقاله با قلم روان و زبان ساده تحریر کند. منظورم از زبان ساده، زبان همه کس فهم نیست. اگر بخواهیم عمق و غناى فقه اهل بیت(ع) را به زبانى که همه آن را بفهمند بنویسیم، غیر ممکن است، ولى باید به زبانى باشد تا کسانى که با این علم آشنایى دارند و یا فقهاى مذاهب دیگر آن رابفهمند و این کار بسیار مشکلى است.
باید سعى کرد تدوین مطالب و نظم و تسلسل مباحث به نحوى باشد که نه زیادى توسعه پیدا کند که به عنوان یک بحث فقهى مطرح بشود و نه آن قدر فشرده باشد که نتواند همه بار علمى موضوع را نشان بدهد.
تشخیص حجم هر مقاله، کار مشکلى است. ممکن است، فقیهى روى عنوانى کارکند و به قدرى آن را توسعه بدهد که از حد دایرة المعارف خارج بشود. من بحث صدقه را دیدم. فکر مى کنم حجم آن زیاد است. باید مقدارى فشرده تر باشد.
عناوین به طور کلى باید در حد متوسطى باشند که با دایرة المعارف سازگار باشد و در عین حالآن قدر فشرده نشود که عمق و غناى اهل بیت را نشان ندهد.
مرحله چهارم، ارزیابى نهایى است. اهمیت این مرحله کمتر از مرحله سوم نیست و باید بسیار مورد توجه قرار گیرد. مقاله در مرحله چهارم به دست فقیه مى رسد و باید آن را ارزیابى محتوایى کند. ارزیابى محتوایى و مراجعه نهایى فقط این نیست که صحت و سقم مطالب تشخیص داده بشود، بلکه مهم در این مرحله، اصلاح متن و انسجام بخشیدن به مباحث است.
اگر بحث هایى بسیار ساده نوشته شده به طورى که نشان دهنده عمق فقه نیست، باید براى اصلاح و تکمیل، ارجاع داده شود. اگر در بحث ها از زبان فنى بسیار استفاده شده، باید در این مرحله زبان مقاله، تسهیل گردد.
خلاصه، اگر چه ممکن است دهها یا صدها محقق در تالیف دایرة المعارف شرکت داشته باشند، اما سطح علمى و متن و سبک نگارش مقالات دایرة المعارف باید چنان یکدست و هماهنگ باشد که خواننده احساس کند همه این متن عظیم را یک نفر نوشته است.
فقه اهل بیت(ع): ارزیابى جناب عالى از جلد اول دایرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت چیست؟
آیت الله آصفى: مقام معظم رهبرى حفظه الله تعالى نسبت به مساله فقه اهل بیت(ع) عنایت فوق العاده اى دارند. با امر ایشان واهتمام و اشرافى که آیت الله هاشمى شاهرودى سلمه الله داشتند، مؤسسه وسیع دایرة المعارف فقه شروع به کار کرد و امروز ماشاهد نخستین ثمره این مجموعه عظیم هستیم. تاکنون کارهاى فراوانى شده و عناوین زیادى تحقیق شده که جلد اوالآن بیرون آمده است. دست اندرکاران تالیف دایرة المعارف به خوبى مى دانند که تدوین دایرة المعارف کار بسیار مشکلى است. همان طور که عرض کردم، نوشتن دایرة المعارف مستلزم داشتن اطلاعات وسیعى در منابع و ابواب فقهى است.
به عنوان نمونه بحث اوانى در همین مجلد اول به طور وسیعى آمده و خوب هم بحث شده. انصافا بحث اوانى در این مجلد مى تواندنمونه اى براى مقایسه میان دایرة المعارف هاى موجود باشد. بحث اوانى در دایرة المعارف جمال عبدالناصر و دایرة المعارف کویتیه هم هست. مى توان غناى مکتب فقهى شیعه را از خلالآین چند مرحله در مجلد اول به طور روشن نشان داد.
این بحث در فقه در جاهاى متعدد بحث شده: در طهارت، وضو، مطاعم و مشارب، زکات، غصب، در اصول، علم اجمالى و تزاحم.
درمواضع متعدد، دست اندرکاران دایرة المعارف براى کار مستوفى روى یک عنوان باید اطلاع وسیعى از منابع و ابواب فقهى داشته باشند که البته امروز با کمک نرم افزارهاى رایانه اى این کار آسان شده ولى باز بسیار کار مشکلى است و زحمت و تلاش فراوانى مى خواهد. الحمدالله این کار شروع شد و امیدواریم آثار و برکات زیادى داشته باشد.
بحمدالله مؤسسه وسیعى به امر رهبر معظم انقلاب براى این منظور اختصاص داده شده است و از امکانات گسترده اى هم برخورداراست. امیدواریم این اثر بتواند فقه اهل بیت را با همه غناى آن با تدوین جدید و در هیئت دایرة المعارفى به دست فقهاى معاصر ازمذاهب مختلف برساند. همچنین امیدواریم این دایرة المعارف بتواند فقه ما را با همه عمق و گستردگى آن در دسترس عموم اهل فرهنگ و دانش که متخصص در فقه نیستند، نیز قرار بدهد.
امیدواریم ان شاء الله این کار عظیمى که در حوزه علمیه بزرگ قم و با همیارى و همفکرى علما و محققین شروع شده است با توفیقات الهى و توجهات حضرت ولى عصر(عج) در مدتى نسبتا کوتاه حدود بیست سال به نحو احسن، به انجام برسد.
از این که این فرصت را به من دادید تا در باره این دایرة المعارف سخن بگویم متشکرم و توفیقات همه برادرانى را که در این کار عظیم همکارى کردند از خداوند متعال مى خواهم. و الحمدالله رب العالمین و صلى الله على محمد و آله الطیبین الطاهرین.
آیت الله آصفى: تا آن جا که در حافظه دارم تقریبا نیم قرن است که فقهاى اسلام به فکر تدوین دایرة المعارف فقه اسلامى هستند. به چند دلیل، فقهاى مسلمین دراین مدت نسبت به این مساله اهتمام کرده اند: یکى، مساله منظم کردن و جمع آورى ثروت بسیار با ارزش فقهى که به دست فقهاى اسلام در این یک هزار و دویست یا سیصد سال تدوین شده است.
دوم، مساله تسهیل زبان فنى فقه است. این علم مانند هر علم دیگر براى خود زبان فنى دارد. زبان فنى فقه براى هرکسى قابالآستفاده نیست و طبقه مخصوصى از این زبان استفاده مى کنند.
دایرة المعارف این زبان را براى طبقه تحصیل کرده تا اندازه اى آسان و قابالآستفاده مى کند.
دلیل سوم، آن که دایرة المعارف مى تواند به فقه ترتیب جدیدى بدهد. معروف است که دایرة المعارف متفرقات را جمع مى کند، مجتمعات را متفرق مى کند، این کار دایرة المعارف است. ممکن است چهل، پنجاه عنوان که در کتاب حج یک جا جمع است درچهل، پنجاه جاى مختلف از دایرة المعارف و در حروف متعدد متفرق بشود و ممکن است یک بحث که در چند باب فقه مى آید، دریک جا جمع بشود؛ مثلا فقها از عدالت در باب نماز، قضا، شهادت و... بحث مى کنند.
وقتى در دایرة المعارف کلمه «عدالت» آورده مى شود باید این بحث هایى را که در ابواب فقهى مختلف متفرقند، در یک جا جمع کرد.
به نظرم مى رسد که حدود چهل سال پیش یا بیشتر، نخستین گام را در دمشق برداشتند. آن وقت ائتلافى میان سوریه و مصر بود که این دو کشور از لحاظ ادارى و سیاسى یک کشور به حساب مى آمدند. دایرة المعارفى نوشتند که به نام «موسوعه جمال عبدالناصر» معروف شد و تاکنون بیست مجلد از آن چاپ شده ولى هنوز از حرف «الف» خارج نشده است.
همزمان با آن با کمى تاخیر در کویت با امکانات وسیع تر دایرة المعارفى تاسیس شد که وسیع تر از دایرة المعارف اول بود و پیشرفت بهترى داشت ولى دایرة المعارفى که به نام جمال عبدالناصر بود، فقه مذهب اهل بیت(ع) را هر چند به نحو بسیار فشرده و خلاصه آورده بود ولى در دایرة المعارفى که در کویت از سوى دولت کویت تاسیس و تالیف شد مطلقا مکتب اهل بیت(ع) آورده نشد.
حدود سى سال پیش در کویت بودم که با شیخ احمد مصطفى الزرقا که فقیهى دانشمند ویکى از اعضاى مؤسس دایرة المعارف فقهى کویت بود صحبت کردم فکر مى کنم فوت کرده باشد؛ چون سى سال پیش پیرمردى مسن بود به ایشان گفتم: این کار بسیاربزرگى را که شما شروع کردید یک نقص بزرگى دارد. شما فقه اهل بیت(ع) را مطلقا فراموش کردید و نامى از فقه اهل بیت نیاوردید.ایشان قول داد که این مساله را با مسؤولین رده بالا مطرح کند ولى بعد از آن اثرى دیده نشد و این دایرة المعارف همچنان بى توجه به فقه اهل بیت منتشر مى شود. بالاخره با تمام این کارها جاى یک دایرة المعارفى که فقه اهل بیت را مطرح کند به طور جدى در جهان اسلام خالى بود. به اصطلاح در کتابخانه فقهى معاصر، جاى یک دایرة المعارف وسیعى که منعکس کننده عمق و وسعت فقه اهل بیت(ع) باشد، به طور محسوس، خالى بود.
فقه اهل بیت(ع): ویژگى ها و امتیازات فقه اهل بیت(ع) چیست؟
آیت الله آصفى: فقه اهل بیت ویژگى هاى مخصوصى دارد که شاید در مکاتب دیگر یافت نشود. این مکتب فقهى مستقیما فقه را ازمنبع اهل بیت(ع) مى گیرد؛ یعنى ثقل دومى که پیغمبر(ص) معین کرده بود. فقهاى مکتب اهل بیت(ع) فقه را بعد از کتاب خدا و حدیث رسول خدا مستقیما از این منبع مى گیرند. دیگر این که این فقه قدرت تفریعى فراوانى دارد. من تا حدودى در فقه مذاهب، مطالعاتى دارم. درفقه شافعى، حنفى، حنبلى و مالکى و همچنین در فقه زیدى و ظاهرى مطالعاتى دارم. مى توانم با یقین بگویم قدرت تفریعى که در فقه اهل بیت(ع) هست، در هیچ یک از اینها نیست. مثلا نگاه کنید در آن فروع علم اجمالى که صاحب عروه در خلل نماز مى آورد عقالآین فقیه تا کجا کار و تلاش نموده و تفریعات را جمع کرده. تفریعات فقه اهل بیت به این فقه توسعه زیادى مى دهد و قدرت فقه را در اشتقاقات و استنباط نشان مى دهد.
همچنین ثروت عظیم فقهى ما باید به گونه اى شایسته به دنیا و فقهاى مذاهب اسلامى نشان داده شودو یک دایرة المعارف مى تواند منعکس کننده میراث فقهى عظیم مکتب اهل بیت(ع) باشد.
امتیاز دیگرى که مکتب اهل بیت دارد، انفتاح اجتهاد است. باب اجتهاد در دیگر مذاهب اسلامى متاسفانه به دلایل سیاسى بسته شده است و اجتهاد در مذاهب معینى چهار مذهب معروف متوقف شد. ولى در مکتب فقهى شیعه از روز اول، اجتهاد به طور جدى معمول بود تا به امروز و به هیچ وجه حرکت اجتهاد متوقف نشد، حتى ما فقهاى بزرگى مثل شیخ طوسى داریم که در هزار سال پیش تااندازه زیادى فقهاى قبل و بعد از خود را تحت الشعاع قرار داد ولى با آن مقام و عظمتى که شیخ طوسى داشت حرکت اجتهاد متوقف نشد و فقهایى که بعد از او آمدند در آراى فقهى، متکى بر مکتب شیخ نشدند.
همچنین در دوران معاصر ما یا قبالآز آن دو فقیه بزرگوار داریم که فقهاى قبل و بعد از خود را تا اندازه اى تحت الشعاع قرار داده اند: یکى صاحب جواهر و دیگرى شیخ انصارى. این دو فقیه بسیار بزرگ و تاثیر گذار بودند ولى ما در تاریخ معاصر فقهى خودمان به هیچ وجه نمى بینیم که حرکت علمى فقه و اصول پس از این دو فقیه بزرگوار متوقف شده باشد.
مکتب فقهى اهل بیت امتیازات فوق العاده اى دارد و به تمام معنا از لحاظ علمى یک مکتب قانونمند است. مثلا در هیچ مکتبى نداریم که میان امارات و اصول، ترتیب طولى بدهند و اینها را در عرض هم نگذارند، اما در مذاهب فقهى دیگر چنین نیست. فقهاى ما اصول وامارات را در دو ردیف کاملا ممتاز از هم قرار مى دهند و یکى را حاکم بر دیگر قرار مى دهند. ما چنین قانونمندى در تربیت ادله را در مکاتب دیگر به هیچ وجه نداریم.
همچنین تقسیم بندیهایى که در ادله و احکام و عناوین صورت گرفته از قبیالآدله اولى و ثانوى، احکام اولى و احکام ثانوى، عناوین اولى و عناوین ثانوى، احکام واقعى و احکام ظاهرى از اختصاصات و امتیازات فقه شیعه است. این تفصیلات فقهاى ما، مبناى استنباط واجتهاد را به طور جدى قانونمند مى کند. همان طور که یک ریاضى دان روى اصول ریاضى سیر مى کند، فقهاى ما مخصوصا فقهاى معاصر، حرکت فقهى را روى قانون خاصى مى برند. این قانونمندى اگر در اختیار مکاتب دیگر قرار بگیرد، فقه اسلامى را بسیار غنى مى کند.
فقه اهل بیت(ع): آیا دایرة المعارف در ساده سازى زبان فقهى نیز مى تواند مؤثرباشد؟
آیت الله آصفى: ما ثروتى داریم که متاسفانه به دو دلیالآین ثروت فقهى ما از مکاتب فقهى معاصر و از کتابخانه هاى فقهى معاصر پنهان مانده است و در این کتابخانه ها آنچنان که باید حضورى ندارد:
اول، زبان فقهى است که به آسانى براى دیگران قابل فهم نیست. یادم هست یکى از فقهاى معاصر ما از اهل تسنن، در صدد شد که بحث مستقلات عقلى و غیر مستقلات عقلى را که یکى از امتیازات فقه شیعه است، موضوع دکترایش قرار دهد؛ یکى از مشکلات بزرگى که با آن مواجه شد، زبان فقهى بسیار دشوار فقه ما بود. فکر مى کنم این مشکلات زبان فقهى و مشکل هر زبان فنى، یک امربسیار طبیعى است. بالاخره هر فنى و هر علمى، یک زبان مخصوص به خود دارد که هر چه آن علم پیشرفت بیشترى بکند و فنى تربشود آن زبان مشکل تر مى شود. شما نمى توانید کسى را پیدا کنید که تحصیلاتش در سطح عالى باشد ولى تخصصى در فیزیک نداشته باشد اما بتواند زبان فنى فیزیک دانان را به راحتى بفهمد. زبان فنى، مشکل هر علمى است ولى بالاخره ما براى این که فقه خودرا به مکاتب فقهى دنیا معرفى کنیم باید سعى کنیم این زبان فقهى را آسان کنیم تا دیگران بتوانند در سطح معقولى این زبان فنى رابفهمند. دایرة المعارف فقه ضمن تدوین مجدد محتواى مطالب، زبان فقهى را نیز تسهیل مى کند.
مشکل دوم: تحقیق و چاپ کتاب هاى فقهى ماست. کتاب هاى عظیم فقهى ما مثل حدائق، جواهر، ریاض، مسالک و مدارک تا مدت ها به صورت مصحح و محقق چاپ نشده بود. الحمدالله الان این نقیصه تا اندازه زیادى رفع شده است.
با برطرف شدن این دو نقص مى توان فقه اهل بیت را با عمق حقیقى خودش و با غناى بالایى که مکتب فقهى معاصر اهل بیت دارد به دنیانشان بدهیم.
فقه اهل بیت(ع): در تدوین هر دایرة المعارف چه مراحلى را باید طى کرد؟
آیت الله آصفى: تدوین دایرة المعارف، چهار مرحله دارد:
مرحله اول: عنوان شناسى است که کار علمى بسیار مشکلى است که تلاش فراوانى مى خواهد. عنوان شناسى و تشخیص عناوین واشتقاق آنها که در فقه و اصول متفرق هستند.
مرحله اول باید طورى در دایرة المعارف به انجام برسد که احتیاج نداشته باشیم مستدرکاتى بر آن بیفزاییم.
مرحله دوم منبع شناسى است یعنى این عناوین را در میان منابع پیدا کردن که بعد از عنوان شناسى، کار بسیار مشکلى است. به عنوان مثالآگر عنوان «قبله» را خواستیم درمنابع پیدا کنیم، بدانیم در چند جا هست، در باب صلاة، اموات و صید و ذباحه از قبله بحث شده است. در این مرحله محققین متخصص باید عناوینى را که در مرحله اول تعیین شده است درمیان منابع و مواطن متون فقهى پیدا کنند.
مرحله سوم مرحله استخراج و تدوین متن مقالات است. پس از آن که عناوین، انتخاب شده و منابع آن نیز تعیین شده، کار علمى نگارش مقالات آغاز مى شود. مرحله اساسى کار همین است. محققى که روى یک عنوان کار مى کند باید دقیقا متوجه باشد که منعکس کننده عمق و غناى فقه اهل بیت است. باید بداند که مى خواهد حاصل زحمات چندین قرن فقهاى شیعه را در قالب یک مقاله با قلم روان و زبان ساده تحریر کند. منظورم از زبان ساده، زبان همه کس فهم نیست. اگر بخواهیم عمق و غناى فقه اهل بیت(ع) را به زبانى که همه آن را بفهمند بنویسیم، غیر ممکن است، ولى باید به زبانى باشد تا کسانى که با این علم آشنایى دارند و یا فقهاى مذاهب دیگر آن رابفهمند و این کار بسیار مشکلى است.
باید سعى کرد تدوین مطالب و نظم و تسلسل مباحث به نحوى باشد که نه زیادى توسعه پیدا کند که به عنوان یک بحث فقهى مطرح بشود و نه آن قدر فشرده باشد که نتواند همه بار علمى موضوع را نشان بدهد.
تشخیص حجم هر مقاله، کار مشکلى است. ممکن است، فقیهى روى عنوانى کارکند و به قدرى آن را توسعه بدهد که از حد دایرة المعارف خارج بشود. من بحث صدقه را دیدم. فکر مى کنم حجم آن زیاد است. باید مقدارى فشرده تر باشد.
عناوین به طور کلى باید در حد متوسطى باشند که با دایرة المعارف سازگار باشد و در عین حالآن قدر فشرده نشود که عمق و غناى اهل بیت را نشان ندهد.
مرحله چهارم، ارزیابى نهایى است. اهمیت این مرحله کمتر از مرحله سوم نیست و باید بسیار مورد توجه قرار گیرد. مقاله در مرحله چهارم به دست فقیه مى رسد و باید آن را ارزیابى محتوایى کند. ارزیابى محتوایى و مراجعه نهایى فقط این نیست که صحت و سقم مطالب تشخیص داده بشود، بلکه مهم در این مرحله، اصلاح متن و انسجام بخشیدن به مباحث است.
اگر بحث هایى بسیار ساده نوشته شده به طورى که نشان دهنده عمق فقه نیست، باید براى اصلاح و تکمیل، ارجاع داده شود. اگر در بحث ها از زبان فنى بسیار استفاده شده، باید در این مرحله زبان مقاله، تسهیل گردد.
خلاصه، اگر چه ممکن است دهها یا صدها محقق در تالیف دایرة المعارف شرکت داشته باشند، اما سطح علمى و متن و سبک نگارش مقالات دایرة المعارف باید چنان یکدست و هماهنگ باشد که خواننده احساس کند همه این متن عظیم را یک نفر نوشته است.
فقه اهل بیت(ع): ارزیابى جناب عالى از جلد اول دایرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت چیست؟
آیت الله آصفى: مقام معظم رهبرى حفظه الله تعالى نسبت به مساله فقه اهل بیت(ع) عنایت فوق العاده اى دارند. با امر ایشان واهتمام و اشرافى که آیت الله هاشمى شاهرودى سلمه الله داشتند، مؤسسه وسیع دایرة المعارف فقه شروع به کار کرد و امروز ماشاهد نخستین ثمره این مجموعه عظیم هستیم. تاکنون کارهاى فراوانى شده و عناوین زیادى تحقیق شده که جلد اوالآن بیرون آمده است. دست اندرکاران تالیف دایرة المعارف به خوبى مى دانند که تدوین دایرة المعارف کار بسیار مشکلى است. همان طور که عرض کردم، نوشتن دایرة المعارف مستلزم داشتن اطلاعات وسیعى در منابع و ابواب فقهى است.
به عنوان نمونه بحث اوانى در همین مجلد اول به طور وسیعى آمده و خوب هم بحث شده. انصافا بحث اوانى در این مجلد مى تواندنمونه اى براى مقایسه میان دایرة المعارف هاى موجود باشد. بحث اوانى در دایرة المعارف جمال عبدالناصر و دایرة المعارف کویتیه هم هست. مى توان غناى مکتب فقهى شیعه را از خلالآین چند مرحله در مجلد اول به طور روشن نشان داد.
این بحث در فقه در جاهاى متعدد بحث شده: در طهارت، وضو، مطاعم و مشارب، زکات، غصب، در اصول، علم اجمالى و تزاحم.
درمواضع متعدد، دست اندرکاران دایرة المعارف براى کار مستوفى روى یک عنوان باید اطلاع وسیعى از منابع و ابواب فقهى داشته باشند که البته امروز با کمک نرم افزارهاى رایانه اى این کار آسان شده ولى باز بسیار کار مشکلى است و زحمت و تلاش فراوانى مى خواهد. الحمدالله این کار شروع شد و امیدواریم آثار و برکات زیادى داشته باشد.
بحمدالله مؤسسه وسیعى به امر رهبر معظم انقلاب براى این منظور اختصاص داده شده است و از امکانات گسترده اى هم برخورداراست. امیدواریم این اثر بتواند فقه اهل بیت را با همه غناى آن با تدوین جدید و در هیئت دایرة المعارفى به دست فقهاى معاصر ازمذاهب مختلف برساند. همچنین امیدواریم این دایرة المعارف بتواند فقه ما را با همه عمق و گستردگى آن در دسترس عموم اهل فرهنگ و دانش که متخصص در فقه نیستند، نیز قرار بدهد.
امیدواریم ان شاء الله این کار عظیمى که در حوزه علمیه بزرگ قم و با همیارى و همفکرى علما و محققین شروع شده است با توفیقات الهى و توجهات حضرت ولى عصر(عج) در مدتى نسبتا کوتاه حدود بیست سال به نحو احسن، به انجام برسد.
از این که این فرصت را به من دادید تا در باره این دایرة المعارف سخن بگویم متشکرم و توفیقات همه برادرانى را که در این کار عظیم همکارى کردند از خداوند متعال مى خواهم. و الحمدالله رب العالمین و صلى الله على محمد و آله الطیبین الطاهرین.
تبلیغات
