معرفی کتاب: اخلاق‌حرفه‌ای

انسان، خواهان موفقیت است. از آن‌جا که موفقیت فرد در زندگی شخصی، شغلی و اجتماعی با الگوهای رفتار ارتباطی وی وابسته است، تصحیح این الگوها نیز نقش اساسی در کسب موفقیت دارد. موفقیت در پرتو ارتباط درست و آسان انسان با خود و دیگران کسب می‌شود؛ زیرا انسان به‌طور دائم در تعامل با خود و دیگران است. انسان موجودی اجتماعی است و امروزه با توسعة شگفت‌انگیز جوامع، انسان‌ها در تعامل با انبوهی از سازمان‌های گوناگون قرار دارند و این امر ارتباط انسان‌ها را با یکدیگر و با سازمان‌ها و ارتباط متقابل سازمان‌ها را باهم به شکل قابل توجهی پیچیده کرده است. به‌‌رغم این پیچیدگی‌ها، همه خواهان ارتباط آسان و درست با یکدیگرند؛ زیرا آسایش و ‌آرامش را در پرتو آن می‌یابند. این ارتباط درست و آسان چگونه پدید می‌آید؟
ارتباطی درست و آسان خواهد بود که موجه و برخوردار از دلیل منطقی باشد. منطقی فکرکردن و اخلاقی عمل نمودن کلید سعادت و آسایش انسان‌ها است. صرف‌نظر از نتیجة رفتار ـــ که ممکن است به ظاهر ناخوشایند باشد و مسلماً در دراز‌مدت صحت، صلاح و خوشایندی خود را نشان خواهد داد ـــ همین‌که عملی مستدل، موجه و اخلاقی باشد، آ‎سایش خاطر و راحتی وجدان را درپی دارد.
ترویج الگوهای ارتباطی درست و اصول اخلاقی، نیاز مبرم جوامع امروزی است. کیست که در ارتباط با خود و با خانواده و افراد جامعه خواهان حفظ حرمت و آزادی نباشد و مگرنه این است که رفتار اخلاقی است که حافظ حرمت و آزادی معقول انسان‌ها است و مگرنه این است که اگر بنا به ضرورت‌های فردی و اجتماعی به فرد یا سازمان و اداره‌ای مراجعه ‌کنیم، مهم‌تر از گرفتن پاسخ مثبت برای خواسته و نیازمان، خواهان پاسخ محترمانه هستیم؟ تیرگی خاطر ناشی از بی‌‌حرمتی را حتی با گرفتن پاسخ مثبت نمی‌توان زدود، چه رسد به این‌که پاسخ، منفی هم باشد و شیرینی حفظ حرمت را ـــ هرچند پاسخ منفی باشد ـــ نمی‌توان پوشاند.
کتاب «اخلاق‌حرفه‌ای» تألیف «دکتر احد فرامرز قراملکی» دانشیار دانشگاه تهران، نخستین تلاش مدون به زبان فارسی برای ترویج اخلاق در حوزة سازمان‌ها است. این کتاب به‌صورت ناشرمولف در 445 ص و با شمارگان 5000 نسخه در تابستان 1382 برای نخستین بار به چاپ رسید.
در این نوشتار برآنیم تا به معرفی و ارزیابی اجمالی کتاب و مباحث آن بپردازیم.
مؤلف محترم با نظر به این‌که اخلاق را دارای حوزه‌های گوناگون: شخصی، کار، سازمان ملی، جهانی و … می‌‌داند، در این کتاب به اخلاق در حوزة سازمان پرداخته‌است که در فرهنگ معاصر ما چندان آشنا نیست. مولف با توضیح و بیان این‌که اخلاق در کسب‌وکار دو ساحت دارد، (الف. حوزه‌ای که به رفتار ارتباطی فرد در شغل ناظر است و به‌نام اخلاق کار یا اخلاق مشاغل معروف است که این حوزه تا حدودی در فرهنگ معاصر ما شناخته شده و مورد توجه است؛ مانند اخلاق‌پزشکی، اخلاق تعلیم و تعلم، اخلاق وکیلان و … ب. حوزه‌ای که به مسوولیت‌های اخلاقی سازمان در ارتباط با محیط می‌پردازد که این حوزه چندان شناخته شده نیست.) به بیان نقش و اهمیت اخلاق سازمانی پرداخته است و درجهت سوق دادن وضعیت اخلاقی و فرهنگی سازمان‌ها از نامطلوب به مطلوب و از خوب به عالی تلاشی علمی و نظام‌مند انجام داده است.
کتاب «اخلاق‌حرفه‌ای» نخستین نوشتار مدون به زبان فارسی در حوزة سازمان است که به بیان مسوولیت‌های اخلاقی شرکت‌ها و سازمان‌ها به معنای عام کلمه، صرف نظر از تخصّص خدمات، تولید، … پرداخته است و به سازمان‌ها به‌عنوان شخصیت حقوقی زنده و بسیار مؤثر در سرنوشت افراد و جامعه نگریسته است که مخاطبان اصلی آن، مدیران و صاحبان مشاغل و سازمان‌ها هستند.
معرفی ساختار کتاب
کتاب در پنج بخش و دوازده فصل سامان یافته است. مباحث هر بخش، فصل‌های مرتبطی هستند که در جست‌وجوی هدف واحد هستند. هر بخش با اشاره به مهم‌ترین مباحث و فصول آن بخش آغاز می‌شود و براساس سبک مؤلف، سرآغاز هر فصل نیز طرح مسأله است. طرح مسأله نشان‌دهندة محوربودن مباحث است که خود یکی از اصول مهم پژوهش و تحقیق است و مورد بحث و تأکید مؤلف در کتاب روش‌شناسی مطالعات دینی قرارگرفته و به بیان ضرورت آن پرداخته است. درواقع طرح مسأله، بیان‌کنندة این است که در هر فصل، مؤلف در جست‌وجوی حل و بحث چه مسأله‌ای است و این امر خواننده را هدایت می‌کند به این که در هر فصل درپی بررسی و حل چه مسأله‌ای باید باشد.
پس از طرح و بحث مسائل مورد بحث در هر فصل، از خواننده خواسته شده است تا دیدگاه خود را دربارة آن مسأله در جدول یا نمودار ارائه شده ترسیم کند؛ سپس با آن‌چه درطی مباحث ارائه می‌شود، دیدگاه خود را مقایسه و ارزیابی کند که روشی برای مشارکت فعال و مستمر خواننده با مباحث است. در برخی فصول به‌سبب اهمیت و نیاز، تمرینی ارائه شده است که این امر، آموزش مطالب را تا حدودی کاربردی کرده‌است. تمرین‌ها از مسائل عینی و مبتلا به سازمان‌ها در صنعت‌های گوناگون انتخاب شده‌ است.
در پایان هر فصل نیز خلاصة مباحث با عنوان «آن‌چه گذشت» به‌شکل چند جملة مستقل آمده است.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب، بیان خلاصه مباحث کتاب در 74 نکته است. نویسنده ارائة خلاصه را وظیفه‌ای اخلاقی در قبال وقت خواننده دانسته است؛ به‌ویژه ازآن‌جهت که مخاطبان اصلی کتاب، مدیران هستند که به‌سبب مشغلة فراوان با کمبود وقت روبه‌رو هستند؛ همچنین  با ارائه 74 نکته در انتهای کتاب، این امکان را به خوانندگان می‌دهد که با مطالعة اجمالی این نکات ـــ درصورت احساس نیاز ـــ وقت خود را به مطالعة کتاب نیز اختصاص دهند. این امر نیز نکته‌ای اخلاقی است که باید اهل قلم بدان پایبند باشند.
روی‌آورد کتاب به اخلاق‌حرفه‌ای، روی‌آوردی عمومی است، نه تخصصی؛ زیرا پرداختن به  اخلاق‌حرفه‌ای به‌شکل تخصصی برحسب هر صنعت و حرفه‌ای، محتاج آثار مستقلی است.
نویسندة محترم اشاره کرده است که مباحث کتاب در آغاز به شکل کارگاه‌های آموزشی و مشاورة گروهی اخلاق حرفه‌ای بالغ بر 80 مورد و 40 هزار نفر ساعت مدیر از سال 78 تا 82 ارائه شده است. وجود چنین پیشینه‌ای بر مباحث کتاب، مسلما در منقح و تکمیل‌کردن آن بی‌تأثیر نبوده است.
مروری اجمالی بر مباحث کتاب
مؤلف محترم در بخش نخست برای بیان ضرورت روی آوردن به اخلاق‌حرفه‌ای به توضیح نقش راهبردی آن در موفقیت سازمان پرداخته است و چنین تحلیل می‌کند که اخلاق حرفه‌ای سبب می‌شود تا سازمان، مسوولیت‌پذیر و از راه مسوولیت‌پذیری پیش‌بینی شود. درواقع پیش‌بینی‌ناپذیری را معضلی آسیب آفرین در ارتباطات معرفی کرده است و در هر حیطه‌ای آن را تهدیدی بزرگ می‌داند که سبب از دست رفتن سرمایه و پرداخت هزینه‌های گزاف می‌شود و در این‌جا به اهمیت پیش‌بینی‌پذیری در حیطة سازمان‌ها و نقش آن در کسب موفقیت پرداخته است. وی پیش‌بینی‌پذیری را حاصل مسوولیت‌پذیری می‌داند که سبب اعتمادآفرینی می‌شود. اعتماد را امری پنج وجهی (ژرف و نه سطحی، پایدار و نه موقت، دوجانبه و نه یک طرفه، اصیل و نه کاذب و فراگیر، نه ناقص) معرفی می‌کند و  دستیابی به چنین اعتمادی را در پرتو افزایش نرخ پیش‌بینی‌پذیری سازمان ممکن می‌داند. اعتمادآفرینی سبب تسهیل و تصحیح ارتباط محیط با سازمان می‌شود و این امر است که ضامن موفقیت معطوف به آیندة سازمان است.
بخش دوم کتاب ـــ که مشتمل بر دو فصل است ـــ به بیان چیستی اخلاق‌حرفه‌ای می‌پردازد. این‌که اخلاق‌حرفه‌ای چیست و با اخلاق فردی چه تفاوتی دارد، سطوح و ابعاد اخلاق در حرفه کدام است، مسوولیت‌های اخلاقی در حرفه چیست، مورد بحث قرار گرفته و در نهایت تعریفی ویژه از  اخلاق‌حرفه‌ای ارائه شده است؛ سپس از ویژگی‌های معرفتی اخلاق‌حرفه‌ای به منزلة دانش بحث شده است.
مؤلف در جست‌وجوی پاسخ این پرسش است که اخلاق‌حرفه‌ای به‌عنوان شاخه‌ای از دانش اخلاق، چه هویت و ویژگی‌هایی دارد. وی از راه بیان انتظارات و توقعات از اخلاق‌حرفه‌ای به منزلة دانش، هشت ویژگی برای آن معرفی کرده است.
بخش سوم کتاب باعنوان مسوولیت‌های اخلاقی سازمان در دو فصل به دو بحث مهم پرداخته است. در فصل پنجم، منشور اخلاق‌حرفه‌ای سازمان معرفی و دستورنامه‌ای برای تدوین منشور اخلاقی  ارائه شده است. تمایز کدهای اخلاقی از منشور اخلاقی و ویژگی‌های منشور اخلاقی و نیز ارائة نمونه‌هایی از منشورهای اخلاق‌حرفه‌ای در بنگاه‌های موفق جهان از مباحث این فصل است. در فصل ششم، وظایف اخلاقی هیأت مدیره به میان آمده است. با توجه به نقش مهم هیأت مدیره یک شرکت و هیأت رئیسه یک مؤسسه، آشنایی مدیران با مسوولیت‌های ویژة اخلاقی هیأت مدیره اهمیت می‌یابد. دوازده مسوولیت اخلاقی در این فصل به تفصیل به میان آمده است.
بخش چهارم شامل فصل‌های هفتم تا نهم، به بحث بسیار مهم تشخیص و حل مسائل اخلاقی در سازمان می‌پردازد. تشخیص درست و به موقع و حل اثربخش مسائل اخلاقی بنگاه از مهم‌ترین مسوولیت‌های اخلاقی مدیران است. مسائل اخلاقی بنگاه‌ها برخلاف مسائل حرفه‌ای آن‌ها، ویژگی‌های پیچیده‌ای دارد؛ فراگیری، داشتن بسترهای فراسازمانی (اجتماعی و تاریخی)،دارا بودن آثار پایدار و زنده، داشتن نتایج مرکب، آثار فراسازمانی و نتایج ناپیدا، شخص وابسته بودن، چند تباری بودن و برخورداری از جایگزین‌های گوناگون و درنهایت پیچیدگی در مقام تشخیص و دشواری حل، از این ویژگی‌ها است.
تشخیص و حل مسائل به، محتاج داشتن مهارت و توانایی ویژه‌ای نیازمند که بحث از آن مباحث، دو فصل هشتم و نهم را تشکیل می‌دهد. موانعی که مدیران را از رویارویی با مشکلات اخلاقی بنگاه باز می‌دارد، تمایز شکل و  مسأله، دستور تبدیل مشکل به مسأله، تدوین و درنهایت شیوه‌های حل آن از مهم‌ترین این مباحث است.
در بخش پنجم کتاب به آرمان، اهداف و روش‌های ترویج اخلاق در سازمان پرداخته شده است. درطی سه فصل به بحث از بنیان اخلاق و ملاک نهایی آن و اهداف و اصول راهبردی اخلاق در حرفه، همچنین مبانی و روش‌های ترویج اخلاق در سازمان، موانع تغییر رفتار اخلاقی و در نهایت ارائة مدلی برای شکستن طلسم تغییر رفتار اخلاقی در سازمان پرداخته شده است.
نقد و ارزیابی
در ارزیابی کتاب، نکات کلی ذیل به نظر می‌رسد:
1.    ازآن‌جهت که این کتاب نخستین اثر در زبان فارسی در حوزة اخلاق سازمانی است گام نخستین در گشودن بابی جدید برای رفع یکی از نیازهای اساسی و مبرم جامعه به‌شمار می‌آید؛ بدین‌سبب درخور توجه فراوان است. شایسته است که مراکز دانشگاهی و پژوهشی، همچنین مدیران سازمان‌ها آن را جدی بگیرند و در برداشتن گام‌های بعدی و توسعه و ترویج اخلاق دراین‌زمینه بکوشند؛ البته ازآن‌جهت که گام نخست است، به‌طور مسلم با کاستی‌هایی همراه است همان‌گونه که مشهود است، مؤلف محترم درصدد معرفی امری ناشناخته و پدیده‌ای جدید در جامعة ما است و برای توفیق در این امر و به‌دست دادن دورنمایی از این امر ناشناخته و معرفی این پدیده ـــ به‌‌رغم 440 صفحه بحث ـــ بسیاری از مباحث را به اجمال بیان کرده است؛ بنابراین مباحث کتاب، محتاج تفصیل به‌شکل آموزش یا تدوین آثار دیگر است.
2.    ساختار کتاب دارای اسلوب علمی است و طرح مباحث به‌شکل روشمند، علمی و منسجم باعث سردرگمی و سرخوردگی خواننده نشده است؛ بلکه او را به پیگیری مطالب تشویق می‌کند.
داشتن طرح مساله، ارائة جدول، نمودار و ارائة تمرین‌های عینی و مبتلابه سازمان‌ها، برقراری ارتباط فعال با خواننده و به مشارکت طلبیدن او از ویژگی‌های قابل توجه این اثر است.
3.    برخی غلط‌های چاپی و ابهام‌های عبارتی در کتاب دیده می‌شود.
مواردی که ذکر شد، هر چند در مقایسه با حجم اثر و سایر آثار ناچیز است، ولی به‌طور مسلم رفع آن‌ها به زیبایی اثر و بالابردن حیثیت علمی کتاب می‌افزاید.
به برخی از این موارد اشاره می‌شود

الف. ابهام در عبارت و مطلب
ص83: اما تطابق آن‌ها در ابعاد خلاقانه ناشی از ارزش ذاتی خود اصول اخلاقی است.
ص 129: دانش را دانشی به‌صورت معرفت نظام‌مند تدوین می‌کند.
ص 132: انسان …، محتاج ابزارها و روشهایی است که نیازهای آن‌ها را با حفظ اصالت وحی پاسخگو باشد.
ص 225: تقرب به خدا و دوری افراد.
ص 231: و این معنای دوم تنوع است که به شکل برمی‌گردد.
ص 254: روزمرگی و نزدیکی بیش از اندازه به مسائل سبب می‌شود که از دیدن آن‌ها محروم شویم.
ص 267: GM اصطلاح تخصصی بدون توضیح.
ص 271: (t)،‌ ((gt، (ta) اصطلاحات تخصصی بدون توضیح.
ص312: اما چنین راه‌حل‌ها و روش‌هایی برای دو راه حل دیگر پیشنهادی غیرقابل استفاده هستند.
ص 368: اهداف اخلاقی‌اند.
ب. اغلاط مطبعی
2.    ناهمگونی رسم الخطی همزه یا ء حرف اضافه در کل کتاب در برخی موارد همزه آمده در برخی موارد ی آمده و در برخی موارد هیچکدام.
2. ص 21 س 2 شامل تکرار شده
ص 27 بیت اول شعر مصرع دوم آرایش             آرامش
ص 59 پاورقی 2 Knowledye        Knowledge
ص 92 و 95 سیاستگذار            سیاستگزار
ص 96 پاورقی تحیق         تحقیق
ص 106 دکوراسیون می‌تواند اخلاقی یا غیراخلاقی است        … باشد
ص 120 سطر آخر بی‌نیاز از آن نیستم        نیستیم
ص 197 چنان به خود مستعرق        در خود مستغرق
ص 227 پاورقی من‌رب            مندوب
ص 279 مواجدی            مواجهة
ص 239 سطر 11نا             نه؟
ص 316 و 319 انگشت شصت        شست
ص 324 تیر اخلاص        تیر خلاص
ص 38422 … تبدیل نکردن آن‌ها سایل            آن‌ها به مسایل
از آن‌جا که روی آورد کتاب به اخلاق حرفه‌ای روی‌آوردی عمومی است و در قالب کلی و عامی طرح شده است، برای عموم افراد در هر سازمان و صنعتی قابل استفاده است. اصول کلی و مطالب مطرح شده قابل انتزاع وتطبیق در هر سازمانی، حتی سازمان  خانواده است و از آن‌جا که حاوی روی‌آورد و نگرشی جدید در طرح مباحث اخلاقی است، شایستة توجه لازم است.