مناقشه تأثیر عرفان اسلامی در عقب ماندگی ایران نزد ادیبان و روشنفکران عصر مشروطه و پهلوی اول
آرشیو
چکیده
پس از شکست نظامی ایران در مقابل روسیه در اوایل قرن نوزدهم میلادی، مبانی اوّلیه اندیشه ضرورت توسعه و جبران عقب ماندگی ِ ایرانیان، در رویارویی با دنیای غرب شکل گرفت . برای اندیشمندان ایرانی این پرسش مطرح شد که علل عدم توسعه ایران چیست ؟ در میان مناقشات سیاسی و اجتماعی برای یافتن پاسخ های احتمالی ، این دیدگاه پدید آمد که از عوامل بازدارنده توسعه و عقب ماندگی ، وجود آموزه های عرفانی و ظهور و تثبیت گفتمان تصوّف در تاریخ ادبی - فرهنگی ایران است ؛ چرا که این گفتمان از طریق طرح و تبلیغ آموزه های زهدورزانه ، دنیاگریزی، جبرگرایی ، تسلیم و رضا، تقدیس فقر، توکل و صبر بر مصائب، اراده ایرانیان را برای تغییر سرنوشت خود سست گردانیده است . در مقابل ، دیوان سالاران و نخبگان علمی دوران پهلوی اول در فرآیند دولت - ملت سازی به اهمیت و نقش سازنده ادبیات و عرفان برای برساختن هویت تاریخی ایرانیان پافشاری می کردند. در این مقاله به بررسی اندیشه های دو تن از روشنفکران عصر مشروطه ؛ میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقاخان کرمانی و دو تن از دیوان سالاران عصر پهلوی اوّل؛ ملک الشعرای بهار و علی اکبر دهخدا درباب مناقشه مذکور پرداختیم . با توجه به بررسی های انجام شده، می توان گفت روشنفکران نسل اول بر اساس نظام مفهومی لیبرالیسم و با تکیه بر نظریه مدرنیزاسیون، عرفان و آموزه های آن را از مؤلفه های فرهنگی بازدارنده توسعه برمی شمردند. گروه دیگری از روشنفکران که در این پژوهش ، روشنفکران گروه تلفیق نامیده شدند، در بستر اندیشه تلفیق و بومی سازی، در دفاع از عرفان بر این باور بودند که عناصر فرهنگی گذشته تعارضی با مدرنیته ندارد و حفظ و اعتلای آنها به ویژه ادبیات فارسی ، سبب می شود جامعه طی روند نوسازی، هویت تاریخی و فرهنگی خود را استمرار و اعتلا بخشد.Controversy over the Impact of Islamic Mysticism on Iranian Underdevelopment among Scholars and Intellectuals during the Constitution and First Pahlavi Periods
When Russia defeated Iran in the early nineteenth century, the initial foundation for the idea of the necessity of development and compensation for underdevelopment in the face of the West among Iranians was formed. Iranian scholars raised the question: What is the reason behind this lag in their country? Amidst socio-political controversies about finding possible responses, the presence of mystical teachings and the emergence and consolidation of the discourse of mysticism in cultural and literary history were introduced as deterrent causes of progress and development. By proposing and preaching the teachings of asceticism, fatalism, detachment from the world, defeatism, the celebration of poverty, forbearance of hardship, and reliance on God, the discourse of mysticism weakened Iranians’ willpower to transform their destiny. In contrast, bureaucrats and elites insisted on the constructive role of literature and mysticism in crafting the historical identity of Iranians when the first Pahlavi government was going through the process of creating a nation-state. The current article seeks to scrutinize the views of two constitution-era intellectuals, Mirza Fatahali Akhondzadeh and Mirza Aghakhan Kermani, and two Pahlavi-era bureaucrats, Malik al-Shaara Bahar and Ali Akbar Dehkhoda, concerning this controversy. According to the findings of this study, first-generation intellectuals considered Islamic mysticism and its teachings to be the cultural cause of underdevelopment based on the ideas of liberalism and modernization. Another group of intellectuals, known as the integration group, sought to defend mysticism in the light of integration and indigenization, believing that cultural elements of the past did not contradict modernity. Instead, preserving and elevating them, in particular, Persian literature makes the society exalt and continue its historical and cultural identity in the process of its renovation.
تبلیغات
