اخلاق اجتماعی کرامت محور

یکی از ویژگی‌های جامعه دین مدار،اخلاق اجتماعی «کرامت محور» است.به گونه‌ای که می‌توان حفظ کرامت دیگران را اساسی‌ترین رکن در اخلاقی اجتماعی مؤمن دانست.از نظر قرآن،کرامت فرزندان آدم(ع)،موهبتی الهی است،که همزاد و همراه با خلقت جسمانی اوست،زیراخدای متعال،«نوع انسان» را به عنوان کریم معرفی کرد و فرمود:«لقد کرمنا بنی آدم؛همانا فرزندان آدم را گرامی داشتیم».(سوره اسراء،آیه 70) یعنی نوع انسان،«کریم» خلق شده است.انبیاء نیز آمدند،تا انسان‌ها را با عزّت کنند و از پستی‌ها برهانند.بنابراین حضرت رسول اکرم(ص) فرمود:«انّما بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق؛من برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شده‌ام».1روشن است که اگر بعثت پیامبران نبود بشر با بوسه زدن بر پای بت‌ها و سجده‌کردن و قربانی آوردن برای آنها همچنان،کرامت خود را به رایگان می‌فروخت،به گفته عارف رومی:
گر نبودی کوشش احمد، تو هم می‌پرستیدی چو اجدادت صنم!
از آنجا که انسان موجودی اجتماعی است،حفظ و توسعه کرامت او نیز در گرو ارتباطات جمعی و گروهی است.به دلایل و بلکه به بهانه‌های مختلف،باید در روابط اجتماعی،شخصیت دیگران را ارتقاء داد.خویشاوند، فقیر، میهمان، سید، فقیه، دوست شیعه، غریب، هم کیش و… باید از این حق برخوردار باشند.کرامت‌ورزی ابعاد مختلفی دارد،مالی، آبرویی، عاطفی، اجتماعی و… و بسیاری از گفتارها و کردارها مانند:غیبت، تهمت، بدبینی، تجسس، اشاعه فحشا و… از آن جهت در محدوده خط قرمز قرار گرفته و گناه شمرده شده‌اند که کرامت و شخصیت دیگران را پایمال می‌کنند.امام صادق(ع) در ضمن حدیثی می‌فرماید:مسلمان بر مسلمان،هفت حق واجب دارد،آسان‌ترین آن این است که:«…ان تحبّ له ما تحب لنفسک و تکره له ما تکره لنفسک؛آنچه برای خود می‌پسندی،برای دیگران هم بپسند و آنچه برای خود خوش نمی‌داری،برای دیگران هم خوش مدار». 2
اسدی می‌گوید:
همان خواه بیگانه و خویش ر که خواهی روان و تن خویش ر
علی(ع)در وصیت خود به فرزندش امام حسن(ع)فرمود:«خویشتن را ترازوی ما بین خود و دیگران قرار ده».
«لاتظلم کما لاتحبّ أن تظلم؛ستم روا مدار،آن گونه که دوست نداری به تو ستم شود»؛
«أحسن کما تحبّ أن یحسن الیک؛نیکوکار باش،آن گونه که دوستداری به تو نیکی کنند»؛
«استقبح من نفسک ما تسقبح من غیرک؛آنچه را که برای دیگران زشت می‌داری برای خود نیز زشت بشمار».
«و ارض من الناس بما ترضاه لهم من نفسک؛برای مردم به چیزی راضی باش که برای خود می‌پسندی».3
از آنجا که هر انسانی از دیگران انتظار دارد که کرامتش را حفظ کنند،خود نیز باید در حفظ کرامت دیگران بکوشد.
در روایات،به گونه‌های مختلفی به تکریم دیگران سفارش شده است،که در اینجا به بیان چند نمونه اکتفا می کنیم.
بزرگداشت سالخوردگان
امام صادق(ع) فرمود:«من اجلال اللّه عزوجل،اجلال المؤمن ذی الشیبة و من أکرم مؤمناً فبکرامة الله بدأ؛بخشی از اجلال خداوند، اجلال مؤمن سالخورده است و هر کسی مؤمنی را گرامی بدارد،خدا را گرامی داشته است».4
تکریم اهل دانش
رسول خدا(ص) فرمود:«من أراد رضائی فلیکرم صدیقی قالوا یا رسول الله من صدیقک قال صدیقی طالب العلم؛هر کس رضایت مرا می‌خواهد، دوست مرا تکریم کند،عرض کردند:یا رسول الله دوست شما کیست؟فرمود:دوست من،کسی است که در جستجوی علم است.و کسی که او را گرامی بدارد مرا گرامی داشته و کسی که مرا گرامی بدارد خدا را گرامی داشته و کسی که خدا را گرامی بدارد بهشت برای اوست».5
در حدیثی دیگر از رسول خدا(ص) می‌خوانیم:«من أکرم أخاه المؤمن بکلمة یلطفه بها أو قضی له حاجة او فرّج عنه کربة لم تزل الرحمة ظلاً علیه؛هر کس به وسیله سخنی،یا بر آوردن نیازی یا گشودن گرهی،برادر مؤمنش را اکرام کند،پیوسته سایه رحمت الهی بر او گسترده است».
ایمنی از خشم الهی
تکریم بنده مؤمن خدا موجب ایمنی از خشم الهی است.رسول خدا(ص) فرمود:«قال الله تبارک و تعالی لیأذن بحرب منّی من آذی عبدی المؤمن ولیأمن غضبی من أکرم عبدی المؤمن؛خدای تبارک و تعالی فرمود:کسی که بنده مؤمن مرا بیازارد باید با من اعلان جنگ کند و کسی که بنده مؤمن مرا گرامی بدارد از خشم من در امان است».6
تعظیم دین خدا
امام صادق(ع) فرمود:«من عظّم دین الله عظّم حقّ اخوانه و من استخفّ بدینه استخفّ باخوانه؛هر کس دین خدا را بزرگ شمرد حق برادرانش را بزرگ شمرده و هر کس دین خدا را کوچک شمارد،حق برادرانش را کوچک شمرده است».7
احترام دانشمند علوم دینی
امام صادق(ع) فرمود:«من أکرم فقیهاً مسلماً لقی الله یوم القیامة و هو عنه راض؛هر کس دانشمند مسلمانی را گرامی بدارد،روز قیامت در حالی که خدا از او راضی است خدا را ملاقات می‌کند».8
احترام به سادات
در روایاتی از گرامی داشت فرزندان پیامبر(ص) سخن رفته است.از جمله اینکه رسول خدا فرمود:«حقّت شفاعتی لمن أعان ذرّیتی بیده و لسانه و ماله؛شفاعت من برای کسی که فرزندانم را با دست و زبان و دارایی‌اش یاری کند،حتمی است.9
و نیز فرمود:من اکرم اولادی فقد اکرمنی؛کسی که فرزندان مرا گرامی بدارد،مرا گرامی داشته است».10
تکریم نیازمند
توجه و رسیدگی به وضیعیت تهیدستان و محرومان جامعه،از مهم‌ترین آموزه‌های مکتب‌ها و رهبران الهی است.قرآن کریم و روایات اهل بیت(ع)با عنوان کردن انفاق،در پی این هستند که دو قطب فقر و غنا را از میان بردارند یا دست کم این فاصله را به حداقل برسانند.توصیه حضرت موسی(ع) به قارون سرمایه‌دار این بود که:«أحسن کما أحسن الله الیک؛نیکی کن،همچنان که خدا به تو نیکی کرده است».(سوره قصص، آیه 77)
خواهی که ممتّع شوی از دنیی و عقبی با خلق کرم کن چو خدا با تو کرم کرد11
رسول خدا(ص) در خطبه‌ای فرمود:«هر کس فقیری را به جهت فقرش اهانت و تحقیر کند خدا را تحقیر کرده است و همواره در غضب و خشم اوست تا آن فقیر را راضی کند و هر کس فقیر مسلمانی را گرامی دارد،روز قیامت خدا را ملاقات می‌کند در حالی که خدا بر او لبخند می‌زند».12
اشک خواهی رحم کن بر اشکبار رحـم خـواهی بـر ضعیفان رحـم آر13
اکرام یتیم
از دست دادن بستگان نزدیک پدیده‌ای تلخ است.اما از دست دادن پدر و مادر در سنین کودکی و نوجوانی،تلخ‌تر و رنج‌آورتر است،زیرا پیامدهای ناگواری همچون فقر مالی و عاطفی و احساس بی‌پناهی را به همراه دارد.لذا اسلام برای جبران این پیامدها توصیه‌های فراوانی دارد.
رسول خدا(ص) در بخشی از خطبه شعبانیه که فضیلت‌های ماه رمضان را برمی‌شمرد،فرمود:«… من اکرم فیه یتیماً أکرمه اللّه یوم یلقاه؛هر کس در ماه رمضان یتیمی را گرامی بدارد خدا او را در روز ملاقات با حضرتش گرامی می‌دارد».14
بدیهی است،تکریم یتیم،علاوه بر رسیدگی به نیازهای مالی،ابعاد دیگری نیز دارد.رسول خدا(ص) در وصیتی به علی(ع) فرمود:«یا علی من کفی یتیماًفی نفقته بماله حّی یستغنی وجب له الجنة یا علی من مسح یده علی رأس الیتیم ترحّماً له أعطاه الله بکل شعره نوراً یوم القیامة؛هر کس به وسیله دارایی‌اش مخارج یتیمی را تأمین کند تا او خودکفا شود،بهشت بر او واجب می‌شود.هر کس دست نوازش بر سر یتیم بکشد خدا در مقابل هر موی سر او در روز قیامت به او روشنایی و نور می‌بخشد».15
میهمان‌نوازی
خوشبختانه رسم میهمان‌نوازی در میان مسلمانان سنت پابرجایی است.
قرآن در دو آیه از میهمان نوازی حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده است:
«و لقد جاءت رسلنا ابراهیم بالبشری قالوا سلاماً قال سلام فما لبث أن جاء بعجل حنیذ؛و فرشتگان ما برای ابراهیم بشارت آوردند؛گفتند:سلام بر تو،وطولی نکشید که ابراهیم برای آنان گوساله‌ای بریان شده آورد».(سوره هود،آیه 69)
«فراغ الی أهله فجاء بعجل سمین؛سپس آهسته به سوی خانواده‌اش رفت،آنگاه گوساله‌ای فربه [و بریان] به میان آورد.(سوره ذاریات،آیه 26)
رسول خدا(ص) فرمود:«من اکرم الضیف فقد اکرم سبعین نبیا؛هر کس میهمان خود را اکرام کند،گویی هفتاد پیامبر را اکرام کرده است».16
و هر کس برای میهمانش یک درهم خرج کند مانند آن است که یک میلیون دینار،در راه خدا خرج کرده است.17
در حدیثی دیگر رسول خدا(ص) فرمود:«یا علی اکرم الجار و لو کان کافرا؛ای علی!همسایه را گرامی بدار،اگر چه کافر باشد».18
و نیز فرمودند:أکرم الضیف و لو کان کافرا؛میهمان را گرامی بدار،اگر چه کافر باشد.
البته میهمان نباید صاحب خانه را به سختی اندازد.امروزه،این سنت حسنه به آفات مختلفی همچون اسراف اختلاط،اتلاف وقت،بیهوده گویی،مسابقه در لباس و زیور آلات و… دچار شده است که باید در جای خود بررسی شوند.قرآن کریم در مورد برخاستن از مجلس مهمانی پس از صرف غذا ـ که میهمان باید رعایت کند ـ فرموده است:«اذا دعیتم فادخلوا فاذا طعمتم فانتشروا ولا مستأنسین لحدیث؛هنگامی که دعوت شدید در آیید،و وقتی غذا خوردید متفرق شوید و به گفت و گو سرگرم نشوید…».(سوره احزاب،آیه 53)
تکریم انسان غریب
امروزه مهاجرت، پناهندگی، کوچ‌های اجباری،بلایای طبیعی،فرار از کشت و کشتار،سفرهای گردشی و زیارتی و…، پدیده‌ای فراگیر و جهانی است و هیچکس را نمی توان از حق مهاجرت و مسافرت محروم کرد.
با توجه به جاذبه سیاحتی و زیارتی فراوان در کشورمان،ممکن است با مسافرانی مسلمان روبرو شویم که به کمک و راهنمایی ما نیاز داشته باشند.در چنین موقعیت‌هایی باید فرهنگ انسانی و اسلامی خود را به نمایش بگذاریم.به ویژه اگر مسافر،زائر شهرهای مذهبی و مکان‌های زیارتی باشد.
علی(ع) فرمود:«من أکرم غریباً فی غربته أو نفّس غمّه أو سقاه شربة أو ضحک فی وجهه فله الجنّة؛هر کس غریبی را اکرام کند یا اندوه او را بزداید یا خوراکی به او بخوراند یا نوشیدنی به او بنوشاند یا با روی گشاده و لبخند با او روبرو شود،بهشت برای اوست».19
1.بحارالانوار،ج 68، ص 382.
2.وسائل الشیعه، ج 12، ص 205.
3.نهج البلاغه،نامه 31، ص 379، ترجمه مرحوم محمد دشتی، ص 376.
4.کافی،ج 2، ص 658.
5.مستدرک الوسایل، ج 17، ص 300.
6.بحارالانوار، ج 64، ص 71.
7.مستدرک الوسائل، ج 9، ص 49.
8.بحارالانوار، ج 2، ص 44.
9.مستدرک الوسائل، ج 12، ص 376.
10.همان.
11.گلستان سعدی، آداب صبحت.
12.وسایل الشیعه، ج 12، ص 268.
13.مثنوی،دفتر اول، بیت 822.
14.وسایل الشیعه، ج 10، ص 313.
15.وسایل الشیعه، ج 16، ص 337.
16.ارشاد القلوب،ج 1، ص 138.
17.همان.
18.جامع الاخبار، ص 84.
19.همان، ص 86.