طرح تدوین اصطلاحنامه و نمایه سازی علم کلام (مقاله پژوهشی حوزه)

نویسندگان وصاحب نظران علم اطلاع رسانی، در باره گذر از شیوه‏های فرسوده وکهنه بازیابی اطلاعات به روشهای نو و مدرن امروزی سخنان فراوان گفته و مقالات متنوعی را ارایه نمودند. در این گفته‏ها ونوشته ها، اموری چون انفجار اطلاعات به همراه رشد سریع جمعیت، محدودیت ظرفیت سلولهای مغز انسان، تسریع در بازیابی مطالب علمی و غیره را از عوامل تحوّل در علم اطلاع رسانی برشمردند. ولی متأسفانه کشورهای جهان سوّم در عرصه این تحوّل همچون سایر موارد از کاروان دانش عقب مانده است. بسیاری از موءسسات و مراکز علمی فرهنگی موجودِ کشور در امر اطلاع رسانی، تنها توجهشان به داشتن چند دستگاه کامپیوتر و یا به تهیّه نرم افزارهای غیراستاندارد معطوف است در حالی که در ساختار دانش اطلاع رسانی نظامهایی وجود دارد که دانستن و به کارگیری آنها در امر اطلاع رسانی نقش مهمی را ایفا می‏کند.
اطلاع رسانی در علوم مختلف به ویژه در علوم انسانی و معارف دینی از ضرورت خاص‏خود برخوردار است. از این رو، دست‏اندرکاران علوم حوزوی در حوزه مقدّسه قم با درک این ضرورت گامهای نخست را برداشتند که مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی زیر نظر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم نمونه‏ای از آن است و به لطف الهی در راه پیشبرد هرچه بیشتر نظامهای اطلاع رسانی، تلاش ویژه‏ای مبذول می‏گردد.
در شماره قبل این مجله، مقاله‏ای در باب دانش اطلاع رسانی و ضرورت آن و نیز نظام اصطلاحنامه‏ای و نمایه سازی و اهداف و ثمرات آنها به اجمال نگاشته شد. در نوشتار حاضر به ارایه طرح تدوین اصطلاحنامه و نمایه سازی علم کلام می‏پردازیم.
تعریف اصطلاحنامه علم کلام(1)
اصطلاحنامه کلام، فهرست منظّم و کنترل شده‏ای از واژه‏ها و اصطلاحات آن علم است که طبق اصول، طوری سازمان یافته که روابط پیشین بین مفاهیم مثل اعم، اخص، وابسته و هم ارز را روشن می‏سازد. و از نظر وظیفه و کارکرد وسیله‏ای است برای کنترل واژه‏ها وبرگرداندن زبان طبیعی مدرک به زبان مقیّد.
تبیین برخی از تعبیرات تخصصی اصطلاحنامه ای
در تعریف اصطلاحنامه، عناصر و مفاهیمی وجود دارد که نیاز به توضیح مختصری دارد:
1 روابط پیشین و پسین: در میان اصطلاحات دو نوع روابط برقرار است:
الف:روابط پیشین(2) یا معنایی عبارت است از روابطی که بدون در نظر گرفتن مدارک و متون بین اصطلاحات در نظر گرفته می‏شوند این روابط در شکل گیری اصطلاحنامه نقش مهمّی دارند.
ب: روابط پسین(3) یا نحوی: این روابط، بیانگرِ مطالب متن و وابسته به مدرک است که به لحاظ تنوّع در مدارک، تفاوت پیدا می‏کند. به این جهت، این نوع از روابط در اصطلاحنامه منعکس نمی‏شود و در سازمان دهی اصطلاحنامه هیچ گونه نقشی ندارند.
2 روابط اساسی در اصطلاحنامه کلام: برای تدوین اصطلاحنامه هر علمی، بر اصطلاحنامه نویس لازم است از روابط اساسی در اصطلاحنامه آشنایی کافی داشته باشد. لذا، در این نوشتار به اختصار با ذکر مثالهایی از علم کلام به این روابط اشاره می‏شود:
الف: رابطه هم ارز: این رابطه ترادف معنایی (یا شبه ترادف) میان اصطلاحات را نشان می‏دهد. در اصطلاحنامه از میان واژه‏های مترادف یکی به عنوان اصطلاح مرجح و بقیه نامرجح ثبت می‏شوند و علامت اختصاری واژه مرجح «بک، USE» ونا مرجح «بج، UF» می‏باشد.
مانند: صفات ثبوتیه
صفات جمالیه
بج: صفات جمالیه
بک: صفات ثبوتیه
ب: رابطه سلسله مراتبی: این رابطه بیانگر رابطه کلی وجزیی، کل وجزء و موردی بین مفاهیم است. در اصطلاحنامه از واژه کلی، کل و مفهوم عام به اصطلاح اعم و از جزیی، جزء و مصداق به اصطلاح اخص یاد می‏شود و علامت اختصاری «ا.ع، BT» به مفهوم اعم و علامت «ا.خ، NT» به مفهوم اخص دلالت می‏کنند مانند توحید:
_______________________________
1- Thesaurs Of Theology. 2- Apriori.3- Apostriori.
________________________________________
توحید ذاتی
ا.خ: توحید ذاتی ا.ع: توحید
توحید صفاتی
توحید افعالی
ج: اصطلاح وابسته یا همبسته: واژه‏هایی که از نظر مفهومی آن چنان به هم نزدیکند که بین آنها تداعی معنایی برقرار است، ولی روابط سلسله مراتبی با هم ندارند وعلامت اختصاری «ا.و، RT» به این اصطلاح دلالت می‏کند.
مانند: احباط تکفیر
ا.و: تکفیر
ا.و: احباط
شایان ذکر است که در اصطلاحنامه برای اصطلاحاتی که در دامنه مفهومی و یا در نحوه کاربرد آنها نوعی ابهام وجود دارد از یادداشت دامنه که دارای علامت اختصاری «ی.د» می‏باشد استفاده شده وبا ارایه تعریف، ابهام آن اصطلاحات زدوده می‏شود.وبرای اصطلاحات و واژه هایی که مشترک لفظی هستند از توضیحگر که در پرانتز به کار می‏رود استفاده می‏شود(1)، مانند: قضاء(علمی) قضاء(عملی).
3 زبان نمایه‏ای
در این جا به سه زبان اصلی نمایه سازی اشاره می‏کنیم:
1 زبان طبیعی، عبارت است از واژه‏هایی که در زبان مدارک مورد استفاده قرار گرفته است.
2 زبان آزاد، عبارت است از واژه‏هایی که بتواند موضوع مدرک را خوب توصیف کند گرچه در مدرک موجود نباشد.
3 زبان مقیّد یا مهار شده، عبارت است از واژه‏هایی که در ساختار اصطلاحنامه قرار دارند.
لازم به ذکر است که همه این زبانها در نظامهای مختلف اطلاع رسانی به کار می‏روند ولی در عمل مشاهده می‏شود که بیشتر نظامهای فعّال اطلاع رسانی که خدمات گسترده‏ای را ارایه می‏دهند از زبان مقیّد برای آماده سازی وتحلیل مدارک خود استفاده می‏کنند و وسیله این کار نیز تزاروس یا اصطلاحنامه است. (2)
رده‏های اصلی اصطلاحنامه کلام
با مطالعه و تحقیقات به عمل آمده روشن شده است که علم کلام دارای رده‏های اصلی و رده‏های فرعی است که در مراحل مختلف تدوین اصطلاحنامه کلام تعیین روابط اساسی
_______________________________
1 در توضیح این بخش ازکتاب «راهنمای تهیه و گسترش اصطلاحنامه یکزبانه» ترجمه دکتر عباس حری استفاده شده است.
2 ر.ک: نمایه سازی همارا، علی آقا بخشی، تهران، مرکز اطلاعات ومدارک علمی ایران، 1372، ص 10.
________________________________________
میان آنها امری لازم و ضروری است.
رده‏های اصلی اصطلاحنامه علم کلام عبارتند از:
الف: به لحاظ مکاتب مختلف آن: کلام امامیه،کلام اشاعره و کلام معتزله و....
ب: به لحاظ مسائل قدیم وجدید کلامی: کلام قدیم وکلام جدید.
ج: به لحاظ ساختار اجزایی آن:مباحث توحید، مباحث عدل، مباحث نبوت، مباحث امامت، مباحث معاد.
لازم به ذکر است که بین اصطلاحنامه کلام وسر عنوانهای موضوعی، فهرست، واژه‏نامه‏ها، فرهنگهای علم کلام و دایرة المعارف کلام تفاوت زیادی وجود دارد واین نکته از مطالب مذکور استفاده می‏شود؛ ولی تمام نظامهای مزبور مخصوصاً دایرة المعارف کلام و نمایه سازی منابع کلامی احتیاج زیادی به اصطلاحنامه کلام دارند.
در پایان این بخش متذکر می‏شویم که اصطلاحنامه کلام مانند سایر اصطلاحنامه‏ها به سه شکل:1 اصطلاحنامه الفبایی 2اصطلاحنامه نظام یافته 3 اصطلاحنامه ترسیمی قابل تنظیم و ارایه است.
تعریف نمایه منابع کلامی
نمایه (1) ازمصدر نمودن و نماییدن گرفته شده و به معنای دلالت کردن است و در نظام بازیابی اطلاعات کلامی، وسیله‏ای است برای راهنمایی شخص به اطلاعات مورد نیازش در علم کلام.
به عبارت دیگر: نمایه علم کلام یک زنجیره ارتباطی بین مجموعه نمایه شده در آن حوزه معرفتی و جامعه استفاده کننده است.
نمایه سازی انواع گوناگون دارند که از میان آنها نمایه سازی همارا مقبولیت بیشتری یافته است؛ زیرا در این روش با استفاده از توصیفگرهای فراوان موجود در اصطلاحنامه که به شکل منطقی تنظیم شده‏اند می‏توان جزیی‏ترین موارد موضوعی را به خوبی به استفاده کننده منتقل نمود (2) وبه همین دلیل برای نمایه منابع کلامی همین شیوه را پیشنهاد می‏کنیم.
شرایط گروه نمایه سازان علم کلام
نمایه ساز علم کلام کسی است که کارش تهیه نمایه از مدارک و منابع کلامی است که باید شرایط زیر را دارا باشد:
1 آشنایی به زبان فارسی وعربی ودر
_______________________________
1- Index.
2 ر.ک: نمایه سازی همارا، صص2و4.________________________________________
صورت نمایه متون لاتینی به زبان انگلیسی، فرانسه و غیره.
2 تحصیلات کافی در دانش کلام در حدّ دوره رشته تخصصی کلام.
3 آشنایی اجمالی به علم اطلاع رسانی و شناخت تفصیلی و دقیق نسبت به اصول اصطلاحنامه نویسی و نمایه سازی.
4 داشتن دقّت و امانت در اخذ مطالب یعنی نمایه ساز می‏بایست مباحث و واژه‏های کلامی را بدون غرض و دخالت ذوق و نظر شخصی از مدارک و متون کلامی استخراج و ثبت نماید.
5 علاقمندی به کار نمایه سازی.
شیوه اجرایی تدوین اصطلاحنامه و نمایه علم کلام
بعضی از صاحب نظران در امر اطلاع رسانی بر این اعتقادند که گروهی در ابتدا به تدوین اصطلاحنامه یک علم مشغول شوند وبعد از اتمام آن به نمایه سازی منابع آن علم پرداخته شود ویا این که دو گروه در عرض یکدیگر به این دو امر اقدام کنند؛ ولی این روشها دارای اشکالات فنی و مشکلات عملی است که طرح آنها در این مقاله ملال آور است.
لذا شیوه‏ای که نگارنده در تدوین اصطلاحنامه و نمایه علم کلام پیشنهاد می‏کند این است که یک گروه 15 نفره بعد از آموزش و با داشتن شرایط مذکور تشکیل می‏گردد و آنها به دو دسته 10و5 نفری تقسیم شده، دسته 10 نفری با یک بار مطالعه منبع و مدرک کلامی، خلاصه مطلب را به انضمام کلید واژه‏های مناسب در فیش های مخصوص نمایه سازی ثبت کنند و همچنین تمام اصطلاحات کلامی آن مدرک را در همان موقع استخراج و در فیش‏های مخصوص اصطلاحنامه نوشته و در فایل‏های مربوطه قرار دهند تا در مراحل بعدی به تعیین روابط آنها بپردازند، سپس دسته 5 نفری که از امتیاز خاص علمی برخوردار هستند به عنوان گروه نظارت و کنترل به بازنگری و تست عملکرد آن ده نفر مشغول می‏شوند و خلاصه مطلب ها و نوع روابط تعیین شده میان اصطلاحات کلامی را مورد دقت قرار می‏دهند.
در ضمن این گروه جهت رفع مشکلات علمی و فنی به استاد مشاور و راهنما نیاز دارد.
نکته قابل توجه این که دسته 10 نفری باید به طور رده‏ای کار را شروع و ادامه بدهند مثلاً بخش مباحث توحید را آغاز و بعد از انجام آن به بخشها و رده‏های دیگر مراجعه کنند.