علم اطلاع رسانی و نقش آن در اطلاعات علم کلام (مقاله پژوهشی حوزه)

بزرگترین عامل فقر وعقب ماندگی جوامع بشری؛ جهل و ناآگاهی نسبت به دانش ومعارف مورد نیازاست وعمده مشکلاتی که دامنگیر یک جامعه می‏شود اعم از مشکلات فرهنگی، کلامی، دینی، اقتصادی، صنعتی، توسعه وتکنولوژی ناشی از دو امر است:یکی «نداشتن سرمایه دانش» ودیگری«فقر اطلاع رسانی».
آنچه که موجب پدید آمدن این مقاله کوتاه گردید، توضیحات مختصری است در باب «فقر اطلاع رسانی ونقش آن در اطلاعات علم کلام».
اهمیت این موضوع از آنجاست که بسیاری از ممالک وسرزمینها، از معدن غنی علم ودانش برخوردارند ولیکن نیروی استخراج کننده ووسایل بازیابی اطلاعات در میان آنها نیست تا بتوانند از آن به خوبی استفاده کنند، لذا از این کمبود به فقر اطلاع رسانی تعبیر می‏شود.
اطلاعات، یک منبع حیاتی برای پیشرفت فرهنگی علمی در هر جامعه محسوب می‏گردد. از این رو، تمام دانشها وفعالیّتهای علمی وعملی اعم از مدیریت، تحقیق وتوسعه، تولید وسایر رشته‏های معارف بشری به آن محتاج است.مثلاً پزشک برای درمان بیماران خود، مهندس برای کارهای صنعتی، کشاورز برای تحصیل محصول بیشتر و... به اطلاعات جدید وتازه نیازمندند.
دانش کلام نیز از این اصل مستنثی نیست، لذا متکلمان برای حفاظت از حریم وقلمرو دین، علاوه بر آگاهی به مبانی و مسایل کلام واطلاعات پیشین، به اطلاعات جدید نیز نیاز دارند. به این جهت، برای بهره گیری سریعتر از منابع موجود واطلاع یابی از شیوه مدرن، سازمان‏دهیِ اطلاعاتی امری مهم وضروری به نظر می‏رسد.پس برای حلّ سریع
_______________________________
1- Information Science.
2 زمر:17 18.
________________________________________
مشکلات علمی محققان ودانشمندان وپیشرفت امور مطالعاتی آنان به کاربردهای نوین وتکنولوژی جدید در علم اطلاع رسانی متوسل شویم.گرچه در وضع موجود، بکارگیری از تکنولوژی پیچیده ای نظیر شبکه‏های اطلاع رسانی ماهواره ای برای ما به راحتی میسور نیست امّا از سخت افزارهایی مانند کامپیوتر البته با روش صحیح در مدیریت اطلاع رسانی می‏توان بیشترین بهره را برد.
نکته دیگر که قابل توجه است آن که: باافزایش روز افزون جمعیت در جهان، شمار موضوعهای تخصصّی نیز به سرعت در حال افزایش می‏باشد، لذا ضروری است که برای توزیع اطلاعات مورد نیاز بویژه در زمینه کلام که از وظایف اصلی حوزه‏های علمیه می‏باشد از راههای بهتری مدد بجوییم وگرنه با پدیده‏هایی چون انفجار اطلاعات وضعف پاسخ یابی به مشکلات اعتقادی این عصر مواجه خواهیم شد که یکی از نتایج این پدیده ها، تهاجم وسیع فرهنگی می‏باشد.
مروری اجمالی بر وضعیت علم اطلاع رسانی
از زمانهای دیرینه تا عصر حاضر دانشمندان ومتفکران در تلاشند تا مدارک دستنویس وکتابها وسایر منابع علمی را به صورتی صحیح وآسان تنظیم وسازماندهی کنند ودر اوّلین گام به رده بندی کتابها وثبت وضبط مطالب پرداختند.
شاید با تأمّل در این مسئله، به این نکته برسیم که جوهره علم اطلاع رسانی ریشه در نهاد وفطرت آدمیان داشته است وهر قدر به عقب برگردیم، نشانه هایی ازاین سیستم را در زندگی علمی آنان مشاهده می‏کنیم، البته تطور وتکامل آن در طول حیات بشر را منکر نیستیم. به این جهت، در سخنان پیشوایان دین اسلام سفارش شده که از کمترین زمان ممکن، بیشترین وبهترین مطالب علمی استخراج گردد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
«دامنه علم چنان گسترده است که احاطه به آن امکان ندارد پس از هر علمی بهترین آن را گزینش کنید».(1)
امیر موءمنان علی علیه السّلام فرمود:
«علم بیشتر از آن است که بتوان به آن احاطه پیدا کرد، پس از هر علمی بهترین آن را بگیرید».(2)
ونیز فرمود:
«از هر علمی ارواح وعصاره آن را بگیرید وظروف وپوسته هایش را رها کنید، پس به
_______________________________
1 «العلم أکثر من أن یحصی، فخُذْ من کلّ شیء أحْسَنَه».
2 «العلم أکثر من أن یحاطَ به فخذوا من کلّ علم أحسنه».________________________________________
درستی که علم فراوان وپر دامنه است وعمر کوتاه».(1)
عالمان واندیشمندان اسلامی نیز به پیروی از پیشوایان خود در این مسیر، اندیشیده وکوشش فراوانی کردند که نتیجه آن، تألیف دایرة المعارف، فهرست نویسی، معاجم، دانشنامه نویسی وفرهنگ نگاریها بوده است. نمونه هایی از کارهای انجام شده چنین است:
1 احصاء العلوم، ابو نصر فارابی (339ق).
2 الفهرست، ابو الفرج محمد بن أبی یعقوب، معروف به ابن ندیم ( 385ق).
3 أقسام الحکمة، محمد باقر بن محمد تقی، معروف به علاّمه مجلسی( 1111ق).
5 کشاف اصطلاحات الفنون، محمد بن أعلی بن علی تهانوی( 1158ق).
6 اصطلاحات العلوم، امین الواعظین شیخ اسد الله دزفولی( 1353ق).
7 الذریعة إلی تصانیف الشیعة، علاّمه شیخ آغا بزرگ طهرانی.
8 دایرة المعارف بزرگ اسلامی که در 1362ه.ش زیر نظر آقای سید محمد کاظم بجنوردی آغاز گردید وتاکنون شش جلد آن از چاپ خارج شده است.
و....
لازم به یاد آوری است که علمای اسلامی در ابعاد مختلف علوم اسلامی از جمله: فقه، اصول، روایات وتاریخ جهت فرار از ریزش وکاهش اطلاعاتی وهمچنین تسریع در بازیابی اطلاعات از این شیوه‏ها استفاده کرده‏اند. امّا از وقتی که صنعت چاپ در مغرب زمین به وجود آمد وتوسعه پیدا کرد، علم اطلاع رسانی چهره دیگری به خود پیدا کرد وبه مرور زمان فهرست نویسی، چکیده نویسی، نمایه سازی واصطلاحنامه نویسی رو به گسترش نهاد و اوّلین کوششها توسط «سویس کنراد گسنر»(2) با انتشار فهرست رده بندی شده ای از 20000 عنوان کتاب در سال 1548م آغاز شد ودر سال 1973 م به منظور سازماندهی وبازیابی اطلاعات علمی موءسّسه امریکایی دکومانتاسیون (3) تأسیس گردید که تحت توجّهات یونسکو اعضای این موءسسه برای تبادل نظر با همقطاران خود در سطح بین المللی تماسهایی برقرار کردند.(4)
نظامهای ذخیره وبازیابی اطلاعات قبل از رواج کامپیوتر با بعد از آن بسیار متفاوت است. درگذشته به یک کتابخانه ویا فهرست نویسی ویا تنظیم دایرة المعارف اکتفا می‏شد امّا امروزه از پایگاههای اطلاعاتی وسیستم های پیچیده
_______________________________
1 «خذوا من کلّ علم أرواحه ودعوا ظروفه فإنّ العلم کثیر والعُمر قصیر».
2- Swiss Konrad Gesner.3- American Institute of Documentaion
4 ر.ک: مدیریت اطلاعات(مجموعه دوم)، محمد نقی مهدوی، نشر سازمان پژوهشهای علمی وصنعتی ایران دفتر اطلاعات علمی وفنی، چاپ اوّل، تهران1370،صص5و6.
________________________________________
شبکه ای اعم از شبکه منطقه ای، تعاونی، سیستم های مستقل غیر متمرکز، سیستم های کامپیوتری وماهواره ای با استفاده از دانش اطلاع رسانی، مورد بهره برداری قرار می‏گیرد.
تعریف علم اطلاع رسانی:
«علم اطلاع رسانی مطالعه درچگونگی ارتباط آدمی است. این علم با کشف راههای بهتر برای رسانیدن سریع اطلاعات به کسانی است که بدان نیاز دارند وبا یافتن اطلاعات تازه‏تری که در کتابخانه‏ها وسایر مراکز اطلاعاتی ذخیره شده است، سر وکار دارند».(1)
به تعبیر دیگر:«اطلاع رسانی دانشی است که به بررسی خصوصیات ورفتار اطلاعات، نیروهای حاکم بر جریان اطلاعات وابزار آماده سازی اطلاعات برای به حداکثر رساندن دستیابی وقابل استفاده نمودن آن، می‏پردازد. آماده سازی اطلاعات شامل اصالت، جمع‏آوری، سازماندهی، ذخیره، بازیابی، تفسیر، اشاعه واستفاده ازآن می‏گردد».(2)
از این تعاریف نتیجه می‏گیریم که تکنولوژی اطلاعات، علوم کتابداری وارتباطات وعلوم کامپیوتری از ارکان دانش اطلاع رسانی به حساب می‏آید.
عوامل بازدارنده جریان مطلوب اطلاعاتی در زمینه دانش کلام
عوامل بازدارنده سیستم اطلاع و داده‏رسانی در علم کلام رامی توان به دو دسته عمده تقسیم کرد:
1 برنامه ریزی وسیاستگذاری.
2 جهل نسبت به اهمیت وبهره بری از دانش اطلاع رسانی.
در مورد مطلب اوّل، ناهماهنگی مباحث کلامی در رسانه‏ها ومجلات به خوبی مشاهده می‏شود هرکسی جرأت اشکال گیری وشبهه پردازی به خود می‏دهد مخصوصاً با ترجمه مباحث ومسایل جدید کلامی در نشریات وایجاد وسوسه‏های اعتقادی در اذهان جوانان، این حادثه‏ها ناگوارتر می‏شود در صورتی که اگر مراکز فعّال از این جنبه خود راتقویت کنند وباآمادگی کامل وسرعت بیشتر به اطلاعات کلامی دست یابند وبرای شبهات آنها راه حل بیافرینند واین راه حلها را به اساتید فن در حوزه ودانشگاهها داده که در تدریس ومباحثات از آنها استفاده کنند شاید درصد منفی تأثیر تهاجم اعتقادی در قشر جوان کمتر شود واین امر میّسر نیست مگر این که سیاستی درست وبرنامه هایی هماهنگ با جدیّت کامل اتخاذ گردد وبا کمک‏گیری از دانش اطلاع رسانی مباحث
_______________________________
1 اطلاعات وارتباطات، ترجمه وتألیف عبد الحسین آذرنگ، نشر سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، چاپ اوّل، تهران،1370، ص21.
2 مدیریت اطلاعات(مجموعه دوم)، ص7.________________________________________
کلامی را در فایلهای منظم قرار داده وبااستفاده از شیوه‏های نمایه سازی واصطلاح نامه ای به داده رسانی‏های خود سرعت بخشیم.
در برنامه ریزی نیز اموری مانند آموزش دست اندرکاران برای ایفای مهارتهای لازم وهمچنین تهیّه منابع ومدارک درجه اوّل ودوّم اعم از منابع داخلی وخارجی در زمینه کلام واعم از کتب کلامی وکتابشناسیهای آن، نمایه‏نامه ها، چکیده نامه‏ها وغیره ضروری است که متأسفانه به این جنبه‏ها یا توجه نمی‏شود ویا کمتر مورد اهمیت قرار می‏گیرد واگر هم مورد توجه قرار گرفت از سیستم های صحیح وقوانین مدوّنی که در شاخه‏های اطلاع رسانی مانند نمایه سازی واصطلاحنامه نویسی مطرح است استفاده نمی‏شود.
و در مورد مطلب دوّم شاید نیازی به توضیح نباشد؛ زیرا که به اجمال اهمیت این دانش رایاد آور شدیم لذا، نباید متحجّرانه از شیوه‏های کهنه‏ای که سالها علمای ما از آن رنج می‏بردند هم اکنون نیز رایج باشدواز شیوه‏های پیشرفته بی بهره باشیم. وقتی که مطلبی را در یک زمان محدود استخراج وبا آن مشکل علمی خود را حل می‏کنیم چرا ساعتها وقت صرف بکنیم لذا از خداوند سبحان مسئلت می‏نماییم که با همّتی والا وبا تلاشی خستگی ناپذیر توفیق تهیّه برنامه‏های منظّمی را در این رشته مقدس به ما عنایت کند تا هم خود وهم آیندگان از آن بهره وافی ببریم.
البتّه با توجه به نقش حیاتی اطلاعات علمی وفنی، برای پیشرفت علم وتکنولوژی در توسعه فرهنگی، اهمیت دستیابی پژوهشگران ومتخصصان وسایر استفاده کنندگان به اطلاعات مناسب، دقیق و کارآمد روز به روز آشکارتر می‏شود.
پیشنهادها وراه حلها
در ابتدا ممکن است خواننده از خواندن این مقاله توهّم کند، الاعلیها السلام‏ن مسئله بهره بری از نرم افزار در کشور ما جا افتاده، مراکز فروش سخت افزار رونق فراوانی به خود گرفته است ودر بعضی از شهرها بانک اطلاعاتی افتتاح شده ومراجعین از آنها استفاده لازم را می‏برند؛ ولی لازم است یاد آور شویم که گر چه تلاش فراوانی در این جهت شده است وافراد متعهّدی در این راستا قدمهایی برداشته‏اند، لکن هدف ازاین مقاله ذکر قدمهای بعدی است که متأسفانه کمتر به آن بها داده شده است لذا در این قسمت (البته در زمینه کلام) به اختصار اشاره می‏کنیم وامور زیر را یاد آور می‏شویم:
سه وظیفه مهّم را باید مرکز اطلاع رسانی علم کلام انجام دهد:
1 تولید اطلاعات کافی.
2 گرد آوری وسازماندهی ومدیریت اطلاعات.
3 اشاعه ومصرف اطلاعات کلامی
به خاطر اهمیت وظیفه اوّل یعنی تولید اطلاعات کلامی به توضیحات زیر دقت________________________________________
فرمایید:
در نحوه تولید اطلاعات باید از دو روش نمایه سازی واصطلاحنامه نویسی بهره برد که در این مقاله با دو عنوان مستقل به توضیح آنها می‏پردازیم:
الف: نمایه سازی(1)
نمایه ساز برای نمایه کردن متن کلامی یکی از دو روش ذیل را انتخاب می‏کند:یکی این که اصطلاحات نمایه را عیناً از مدرک استخراج کند ودیگر این که پس از بررسی متن اصلی، اصطلاحاتی را که مبیّن مفهوم مطرح شده در مدرک است برای آن تعیین کند گرچه مطابق با واژه‏های نویسنده نباشد.
پس در نمایه، فهرستی راهنما ومرتّب به شیوهءالفبایی از نامها، موضوعات، کتابها وجز آن در هر زمینه معین (2) یا «تخصیص واژه‏ها یا اصطلاحات به مدارک به منظور توصیف محتوای موضوعی آنها برای بازیابی در مراحل بعد»(3) است.
البته نمایه سازی به انواعی چون توصیفی، موضوعی، پس همارا وپیش همارا تقسیم می‏شود که توضیح وتفصیل آنها در کتب مربوطه آمده است.
وقتی نمایه سازی تمام کتب کلامی با نظارت وکنترل کامل ارزیابی شد برای بازیابی آنها از کامپیوتر به کلید واژه‏های کلامی احتیاج پیدا می‏کنیم اینجاست که شاخه دیگری از اطلاع رسانی به نام اصطلاحنامه مطرح می‏شود.
ب: اصطلاحنامه نگاری
«اصطلاحنامه (4) را می‏توان هم ازحیث کارکرد وهم از جهت ساختمان آن مورد تعریف قرار داد. از دیدگاه کارکرد اصطلاحنامه به آن ابزار باز بینی اصطلاح شناختی (5) گفته می‏شود که در برگردان زبان طبیعی (6) مدارک، نمایه ساز واستفاده کننده به قالب نظام زبان ساختگی (7) بکار رود. از دیدگاه ساختمانی، اصطلاحنامه واژه نامه بازبینی شده وگسترش پذیری است که اصطلاحات حوزه خاصی از معرفت را در برگرفته وبین آن اصطلاحات روابط معنایی (8) وسلسله مراتبی (9) برقرار شده باشد».(10)
_______________________________
1- Indexing.
2 اصول نمایه سازی همارا با تأکید بر علوم هسته ای، پرویز محبّت، انتشارات مرکزاسناد ومدارک علمی، تهران1364، ص11.
3 همان مدرک، ص53.
6- Natural Language.
.5- Terminolgical.
4- Thesaurus
9- Hierarchical relations.
8- Semantic ralations.
7- Artificical Language.
10 راهنمای نمایه سازی مدارک وگسترش اصطلاحنامه توسعه فرهنگی در کشورهای آسیا، نوشته دومینیک سن ویل،ترجمه عبد الحسین آذرنگ، مرکز اسناد فرهنگی آسیا تهران1356، چاپ اوّل، ص22.
________________________________________
پس ارکان اصطلاحنامه عبارتند از تعیین اصطلاحات اعم، اخص، مرجح، نامرجح ووابسته. البته از میان این روابط، تعیین روابط سلسله مراتبی اعم واخص بیشتر حایز اهمیت می‏باشد ونوشتن اصطلاحنامه در یک حوزه معرفتی کار بسیار مهّم ومشکل وحتی بر کار نمایه سازی مقدّم می‏باشد که بیشتر مراکز نمایه سازی به خاطر مشکل بودن کار از اصطلاحنامه یونسکو یا اریک و... استفاده می‏کنند و نقصان آنها را بر زحمت خود ترجیح می‏دهند.
ناگفته نماند که اصطلاحنامه را می‏توان به سه صورت الفبایی، نظام یافته وترسیمی نمایش داد وترسیمی نیز به دو صورت پیکانی ودرختی قابل ارائه می‏باشد.
ویژگیها واهداف اصطلاحنامه علم کلام:
1 ساختار علم کلام را چنان بنمایاند که نمایه سازان ومحققان بتوانند از گستره وارتباط بین مفاهیم آنها آگاهی یابند.
2 کتابداران ومتصدیان امور اطلاع رسانی از طریق نظام مبتنی بر اصطلاحنامه می‏توانند از اطلاعات درخواستی در زمینه دانش کلام وعقاید، ازمجموعه کتابخانه بازیابی کنند.
3 کنترل مترادف ها وشبه مترادف‏ها وارائه اصطلاحات رایج در زمینه علم کلام.
4 برقراری نظام ارجاعات بین اصطلاحات علم کلام و رده بندی آنها در قالب سلسله مراتب.
5 آسان کردن تحقیقات در اطراف موضوعات علم کلام.
6 تحوّل در نظام وتکنولوژی آموزشی حاکم در علم کلام.
7 ایجاد نظم منطقی در میان اصطلاحات علم کلام.
بعد از ترتیب ونظم اصطلاحنامه وتعیین کلید واژه‏ها ونمایه کردن منابع ومدارک، اصطلاحات را با سیاست اجرایی مناسب وبرنامه‏های هماهنگ به واحد اشاعه ومبادله داده سپس با زدن یک یا چند کلید واژه تمام اطلاعات لازم وغیر زاید وهمچنین روابط اصطلاحات مربوط به آن علم را با ذکر منابع به محقّق تحویل می‏دهد.