امیر حبیبی

مالکیت و حق بهره برداری از آب رودخانه های مرزی بطور کامل در اختیار یک کشور نیست. این مهم از دیرباز سر منشاء اختلافات و کشمکش های سیاسی و حتی جنگ ها و عملیات های نظامی بین دولت ها بوده است. رودخانه مرزی هیرمند از کوه های هندوکش در غرب کابل افغانستان سرچشمه گرفته و در نهایت به تالاب هامون واقع در دشت سیستان ایران می ریزد. این رودخانه یکی از موضوعات حقوقی و مناقشات بین ایران و افغانستان بر سر تعیین حدود مرزی بین المللی و چگونگی تقسیم آب از زمان امضای عهدنامه پاریس 1857 تا کنون بوده است. رودخانه هیرمند، مرزهای بین المللی ایران و افغانستان را در بخشی از سیستان تشکیل می دهد. تغییرات احتمالی مسیر این رودخانه ناشی از نوسانات اقلیمی و فعالیت های انسانی در درازمدت، می تواند زمینه ساز اختلافات سیاسی بیشتر بین ایران و افغانستان بر سر تعیین حدود مرزی (حاکمیت) گردد. از این رو، در این مطالعه پایش تغییرات بلندمدت مسیر رودخانه هیرمند در ناحیه مرزی مشترک بین ایران و افغانستان به عنوان یک ضرورت حقوقی – سیاسی مدنظر قرار گرفته است. بدین منظور از سری زمانی تصاویر سنجش از دوری به عنوان یک منبع اطلاعاتی قابل اعتماد، کم هزینه و ارزشمند استفاده شده است.

دریای خزر پس از خلیج فارس مهم ترین حوزه های ژئوپلیتیکی، ژئواستراتژیکی و ژئواکونومیکی ایران محسوب می شود. ایران که پس از فروپاشی شوروی در این دریا با 4 کشور دارای مرز دریایی شد همواره علناً و عملاً سیاست غیرنظامی کردن دریای خزر را دنبال کرده است. علی رغم تلاش های ایران روند حرکتی کشورها در دریای خزر به سمت نظامی شدن و تجهیز بیشتر زیرساخت های نظامی در دریای خزر بوده است که این مورد می تواند بسترساز چالش ژئوپلیتیکی ایران در این حوزه در آینده باشد. بنابراین، این پژوهش با شیوه توصیفی – تحلیلی و بهره گیری از منابع به روز خارجی به دنبال بررسی روند نظامی گری در دریای خزر و چالش های ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی ایران بوده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان دهنده حرکت کشورهای پیرامون خزر در راستای تقویت بنیان نظامی خود در دریای خزرپس از فروپاشی شوروی است. این نظامی شدن به خصوص از جانب ترکمنستان و آذربایجان با توجه به مرزهای دریایی و خشکی آنها برای ایران چالشی ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی محسوب می شود. علاوه بر نظامی شدن دریای خزر، همکاری نظامی اسرائیل و ناتو با آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان در زمینه خرید و فروش تسلیحات، اختلافات آذربایجان با ایران بر سر میادین نفتی، تلاش آذربایجان در راستای قومیت گرایی؛ استفاده اسرائیل از مرزهای ایران با آذربایجان و ترکمنستان در راستای استراق سمع و روابط جاسوسی، احتمال جنگ بین روسیه با ترکمنستان و آذربایجان به خاطر خط لوله ترانس خزر از دیگر زمینه های چالش ژئوپلیتیکی برای ایران در اثر نظامی شدن دریای خزر محسوب می شود.

منطقه و مسائل مربوط به آن به عنوان یکی ازمباحث میان رشته ای در حوزه هایی مانند جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک، روابط بین الملل، و مطالعات منطقه ای مفهوم پردازی شده و در تحلیل ها به شدت به کار می رود. در جغرافیای سیاسی، فرایند سازماندهی سیاسی فضا درمقیاس منطقه ای از اهمیت به سزایی برخوردار است. یک سازمان سیاسی فضای منطقه ای، یک فضای سازمان یافته انسانی است که اهداف سیاسی آن اغلب برای کنترل و نظارت بر منابع برای تامین نیازهای منطقه ای؛ مانند: مدیریت مناقشات، ایجاد نظم، تشکیل وحدت، حل کشمکش های درون/برون منطقه ای، و سرانجام ایجاد امنیت صورت می گیرد. به همین جهت، موضوعاتی مانند سیاست، اقتصاد، امنیت و فرهنگ در سازماندهی سیاسی فضای منطقه ای به بهترین شکل قابل مشاهده اند. نمود عینی سازماندهی سیاسی فضا در منطقه، یک سازمان یا یک اتحادیه منطقه ای با اهداف گوناگون است. مانند اکو. این نوشتار با استفاده از شیوه توصیفی - تحلیلی در صدد بیان این نکته است که یک منطقه چگونه مورد سازماندهی سیاسی واقع می شود. نتایج این تحقیق نشان می دهند سازماندهی سیاسی یک فضای منطقه ای معمولا در چارچوب یک یا چند سازمان و یا اتحادیه منطقه ای و در درون قلمرو و مرزهای آن، انجام می شود. شکل گیری سازمان های منطقه ای ، طرح خاورمیانه بزرگ و غیره در قالب سازماندهی سیاسی فضای منطقه ای قابلیت بررسی را دارند.

آب اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بر توسعه فضایی می گذارد لذا این پدیده روز به روز رقابتی تر سیاسی تر و امنیتی تر می شود. یکی از مناطقی که کمبود منابع آب در آن پررنگ است جنوب غرب آسیا می باشد و این وضعیت در کشور عراق و سوریه با توجه به پایین دستی نسبت به رودخانه مرزی دجله و فرات برجسته تر است. یکی از کشورهای پر آب با توجه به میزان بارش و شرایط اقلیمی مناسب که رودخانه های دجله و فرات از آن سرچشمه می گیرند کشور ترکیه است و بیشتر منابع آب کشور عراق و سوریه از کشور ترکیه سرچشمه گرفته  و این کشورها بشدت در ابعاد کشاورزی، زیست محیطی و شرب وابسته به منابع آب ورودی از کشور ترکیه هستند. کشور ترکیه با ایجاد پروژه های کلان آبی(پروژه گاپ) در جنوب شرق ترکیه درصدد کنترل آب های مرزی در سرشاخه های دجله و فرات و دنبال کردن اهداف ژئوپلیتیکی خود مبتنی بر هیدروهژمون[1] و هیدروپاور[2] است. با توجه به وابستگی عراق و سوریه به آبهای مرزی مشترک با کشور ترکیه به نظر می رسد در آینده نزدیک کشورهای پایین دست رودخانه های دجله و فرات با تنش های آبی گسترده رو به رو خواهد کرد. این پژوهش با ماهیت توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، اینترنتی، در صدد تحلیل ژئوپلیتیکی سیاست های آبی ترکیه و پیامدهای آن در کشورهای پایین دست رودخانه های دجله و فرات(عراق و سوریه) است. نتایج تحقیق نشان می دهد که اهداف راهبردی ترکیه و سیاست های آبی این کشور در زمینه استحصال و کنترل آبهای مرزی، بهره برداری از این عنصر ژئوپلیتیکی قدرت ساز در راستای اهداف ژئواکونومیک(توسعه متوازن داخلی و رسیدن به استاندارهای مورد نظر اروپا، همسو کردن کردها با هسته مرکزی، بالارفتن قدرت چانه زنی در معاملات انرژی در منطقه) و ژئواستراتژیک(تضعیف پ ک ک و همسایگان حامی آنها، عملیاتی کردن گفتمان نئوعثمانی گرایی در قلمروهای عثمانی) می باشد