محمدعلی ایزدی

دعا یکی از مفاهیم مهم دینی، و از جمله کُنش های قلبی و قالَبی انسان موحّد برای رفع نیازها، خروج از نقص ها و اوج گیری به سوی کمال است. عالمان اسلامی در تحلیل ابعاد مختلف دعا، به مدد آیات و روایات، کوشش ها نموده و نکته سنجی ها داشته اند. در میان جنبه های مختلف دعا، تبیین دقیق مفهوم اجابت که در واقع ثمره دعا و علت غایی آن است، از اهمیت بسیاری برخوردار است. علامه طباطبایی، با رهیافتی قرآنی، مفهوم اجابت دعا را بر بستر معارف وحیانی و ذوق فلسفی و عرفانی، و در بافتار باور به نظام احسن که محفوف به روابط علّی در شبکه اسباب می باشد، موشکافانه به بحث نشسته است. در رهیافت قرآنیِ علامه، و بر اساس مبانی عقلی و نقلی، پروردگار متعال، ذاتی است همواره مُعطی و مُجیب که هیچ گونه مانعی از جانب او برای اجابت دعا متصور نیست. در این صورت جای این پرسش باقی است که چرا همواره و بدون تخلف دعای داعیان را به اجابت نمی رساند؟ پاسخ تحلیلی این موضوع به طور عمده منوط به بررسی منشأ نیازورزی و دعای انسان است که آیا خاستگاهی فطری و توحیدی دارد، یا منشأی توهّمی و اسباب گرا. علامه با ترسیم دقیق نظام اسباب و در عین حال نفی کلّی استقلال از آن، و نیز با تبیین چیستی نیازهای فطری انسان، ثمره دعا با خاستگاه نخست را اجابت قطعی، و دستاورد دومی را اجابتی ممکن و محتمل، و نه ضروری و قطعی، دانسته است.

دعا از مهم ترین ابزار ارتباط با خداوند و پاسخ گوی نیاز فطری انسان در اتصال به منبع حقیقی عالم است. یکی از آسیب هایی که به مقوله دعا وارد می شود، آسیب های معرفت شناختی است. اگر شخص دعاکننده از نظر معرفتی دانش و بینش مناسبی نسبت به دعا، محتوا و کارکرد آن نداشته باشد، قطعاً کمال و تعالی مورد نظر اتفاق نخواهد افتاد. از این رو بررسی آسیب های معرفت شناسانه در دعا یکی از ضروری ترین بایسته های دعاپژوهی است که پژوهشگران را برآن می دارد در این زمینه تحقیقات مفصلی را انجام دهند. این نوشتار با بهره گیری از روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای از یک سو تبیین رابطه دعا و مقام رضا و از سوی دیگر رابطه دعا با تلاش و کوشش را برعهده دارد که در ظاهر متناقض به نظر آمده و هریک دیگری را از میدان به در می کند. به عبارتی اگر سخن از رضایت باشد، دیگر دعا و درخواست برای تغییر شرایط معنا نداشته و رضایت از مواهب الهی را مورد تردید قرار می دهد. اگر دعا امری نکوست، تلاش و کوشش چه جایگاهی در زندگی افراد دارد؟ یافته های تحقیق گواه بر آن است که هرچه بینش انسان نسبت به حق تعالی و اسماء و صفات او عمیق تر باشد مشکلات معرفت شناختی پیش نخواهد آمد، و شبهات متناقض نما در نسبت رضا و دعا دفع خواهد گردید.

امام در لغت به معنای مقتدا و پیشوا و امامت به معنای رهبری و پیشوایی است و در اصطلاح منصبِ الهی و جانشینی پیامبر (ص) در رهبری و مدیریت جامعه در امور مربوط به دین و دنیای امت اسلامی است. شیعه «امامت» را همچون نبوت در زمره مباحث کلامی می داند و بر این باور است که امام باید از ویژگی هایی همانند عصمت، انتصابی بودن، علم لدّنی داشتن و افضلیت برخور دار باشد، در حالی که اهل سنت امامت را جزء فروع دین می دانند و هیچ کدام از صفات مذکور را برای امام قائل نیستند. ائمه (ع) هر کدامشان با توجه به مقتضیات زمان، روشی را برای تبیین خطِ مشی، اصول و باورهای شیعه در پیش گرفتند؛ لیکن با توجه به جوّ اختناقی که بعد از حادثه عاشورا در دوران امامت امام سجاد (ع) به وجود آمد، این سؤال مطرح است که آیا حضرت به موضوع بنیادین امامت و ویژگی های آن اشاره کرده اند؟ حضرت برای تبیین این مباحث از چه روش و قالبی بهره گرفته اند؟ در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی به بررسی ویژگی های امامت با تأکید بر دعای 47 صحیفه سجادیه پرداخته شده و یافته های پژوهشی حاکی از این است که حضرت در قالب دعا والاترین آموزه های شیعه از جمله جایگاه و ویژگی های امامت را تبیین کرده اند.

خدای متعال در آیه «... کونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ » به صورت مطلق مؤمنان را به همراهی با «صادقین» فراخوانده است. پرسش أصلی آن است که صادقین در این آیه عام است یا خاص؟ در صورت خاص بودن، مصداق آن کیست که خدا مؤمنان را به صورت مطلق به تبعیت از آنها فرمان داده است؟ مفسران شیعه با إستناد به روایت های فریقین و با طرح إستدلال عقلی، مصداق صادقین را امام علی × و جانشینان معصوم آن حضرت دانسته اند، اما مفسران أهل سنت در این باره دارای اختلاف نظر هستند؛ برخی مصداق آن را مهاجران، برخی مهاجران و أنصار، برخی خلفاء راشدین، برخی متخلفین از غزوه تبوک، برخی أهل حلّ و عقد و تعدادی نیز امام علی × و أصحاب او دانسته اند. در پژوهش پیش رو، دیدگاه های مختلف با روش توصیفی تحلیلی، مورد بازکاوی قرار گرفته و با إستناد به مستندهای نقلی و إستدلال عقلی، مصداق صادقین را امام علی × و أهل بیت معصوم پیامبر | معرفی شده است.

توسل به معنای واسطه قرار دادن شیءای، عملی و یا شخصی در پیشگاه خداوند، با هدف تقرّب به حضرت حق، دارای اقسامی است. ابن تیمیه ضمن پذیرش برخی از اقسام آن، توسل به ارواح اولیا را بدعت، شرک و غیرمشروع دانسته، و متوسلین به ارواح را محدورالدم معرفی می کند. ایشان، چون از یک سو در حوزه کشف معارف دین، نقل گرای افراطی، و در حوزه معنی شناسی، ظاهرگرا هستند، و برای صحابه، تابعین و تابعین تابعین مرجعیت علمی قائلند، و از سوی دیگر برداشت نادرستی از مفهوم «توحید، شرک و عبادت» دارند، و به پیش فرض های سایر مسلمان ها توجه ندارند، از این رو برخلاف اکثریت مسلمان ها توسل به ارواح را غیرمشروع می دانند. در مقاله پیش رو با استفاده از روش اسنادی، تحلیلی به بررسی دیدگاه ایشان پرداخته شده، و براساس کاوش های صورت گرفته در منابع معتبر اهل سنت و شیعه مشروعیت توسل به ارواح اولیا ثابت شده است.