حامد منتظری مقدم

فی الدراسات التاریخیه للمجتمعات المختلفه، تحظی «الحکومه» وما یتبعها اهتماماً خاصاً واعتباراً حافلاً. لأن کلمه «حکومه» واستعمالها بأشکالها المتنوعه تاریخیاً قد دُرست بدقه تامه واستحلت مکانها المناسب ضمن الاصطلاحات التاریخیه المرموقه، وکذا «لقب: الحاکم»، وعلی مختلف الأصعده فقد نالت باختلاف درجاتها عنایه تتناسب ومکانتها الاداریه والإجتماعیّه، والزمنیّه والبیئیه، وهلمَّ جرا. وفی هذا المضمار قد غرب عن الأفکار انتقاء وانتخاب واستعمال واشاعه هذه الألقاب، لأن هذا لم یکن حسب الصدفه وعلی الفطره أبداً، لأن هذه الألقاب کان لها مبدئیاً معانٍ ومفاهیم تتناسب ونزعه واهتمام وتقالید الشعوب والمستوی الاجتماعی، وعند

کان استعمال اصطلاح «أمیرالمؤمنین» (1) متداول بکثره و بمعان مختلفه، ومع هذا فقد کان له معنی خاصّ، حاولنا دراسته و تحلیله فی هذا المقاله. وحاولنا إلاجابه علی هذا السؤال: «کیف کان سلام الخلافه، وماهی طریقه استعماله ؟»کان السلام علی الخلفاءطوال التّاریخ بجمله: «السّلام علیک یاأمیرالمؤمنین» متداولاً، وهذا السّلام کان تأییدآّ للخلیفه. أمّا إذا تغیّرت هذه الجمله أو تبدّلت فیکون هذا دلاله علی الاعتراض علی الخلافه والخلیفه.

کاربرد «مهدی» بازتاب اندیشه مهدویت و برگرفته از روایات نبوی است. در نوشتار حاضر، بر پایه روش تحلیل تاریخی، در پاسخگویی به این مسئله که: «روایات نبوی در کاربرد مهدی در عصر حضور ائمه؟عهم؟، چه نقشی داشت»، دانسته شد: در روایات نبوی، مهدی در دو مفهوم انعکاس یافت: «هدایت شده»(لغوی) و «مُنجی»(اصطلاحی). این دو مفهوم، خاستگاهی برای کاربردهای دوگانه و متمایز مهدی در عصر حضور شد. در این میان، کاربرد لغوی، کمتر واکنش برانگیز بود. این کاربرد، گاهی به مفهوم اصطلاحی می آمیخت و به عدل گستری منجی، یادشده در روایات، اشاره داشت. همچنین دقیق نبودن شناخت کاربران از روایات، سبب می شد تا گاهی کاربرد مهدی صرفاً از سرِ امید _ و نه، اعتقاد _ باشد. روایات نبوی، بسترساز کاربرد مهدی در قیام های شیعی بود. این کاربرد درباره محمدبن حنفیه در قیام مختار، لغوی بود و پس از وفات ابن حنفیه، به اصطلاحی تطور یافت. در قیام محمدبن عبدالله حسنی، هم مدعیان و هم منکران مهدویت وی، به روایات توجه داشتند. کاربرد مهدی درباره خلفا، ابزاری برای قداست و توأم با تحریف روایات بود. کاربرد مهدی درباره امام دوازدهم، در عصر حضور، با روایات نبوی و شرایط نقل آنها ارتباط تنگاتنگ داشت و پس از آن، به پایاترین کاربرد اصطلاحی و اعتقادی منجر شد.

تلاش محدثان و مورخان در جهت ثبت و ضبط گزارش های مهدوی از قرن سوم تاکنون گنجینه گرانبهایی از احادیث مهدوی را در اختیار ما نهاده است. چگونگی نگارش اخبار مهدوی از شرایط سیاسی و فرهنگی زمانه و افکار نویسنده متأثر بوده است. بازنمایی تأثیر باورها و گرایش های فکری در انعکاس اخبار مهدوی نسب مهدی؟ع؟ تا قرن هفتم، با استفاده از منابع روایی، تاریخی و تفسیری، هدف پژوهش پیش رو است. روش تحقیق حاضر توصیفی _ تحلیلی با رویکرد تاریخی است. احادیث مهدوی نسب مهدی؟ع؟ ذیل هفت گونه در منابع شیعه و اهل سنت، بازتاب گسترده ای داشت. برآیند مجموع احادیث منابع شیعه دوازده امامی این است که امام مهدی؟عج؟ از نوادگان رسول خدا؟ص؟ و علی؟ع؟ و فاطمه؟س؟ وپدرش نهمین نواده امام حسین؟ع؟ یعنی امام حسن عسکری؟ع؟ است. منابع اهل سنت و برخی از گرایش های فرقه ای غیر دوازده امامی، مهدی؟ع؟ را فردی از اهل بیت می دانند. با توجه به توسع معنایی اهل بیت؟عهم؟ که شامل شخصی از نسل رسول خدا؟ص؟ از طریق فاطمه؟س؟ و یا فردی از آل علی؟ع؟، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس است، مهدی موعود؟عج؟، لزوماً محمدبن الحسن العسکری نیست.