سعید حمیدی

شهرهای حجازِ پیش از اسلام با چالش هایی همچون تمایز پذیری و شکل گیری هویت های سیال مواجه بود. لذا پیامدهایی نظیر عدم برخورداری متناسب شهروندان از امکانات عادلانه و خلق امتیازات متعصبانه و ناپایدار، موجبات عدم توافق اجتماعی را فراهم نمود. لیکن با تدوین راهکارهای محیط شهریِ پیامبر(ص) ضمن ایجاد فرصت برای تمرین زیست اجتماعی، وفاق و همگرایی از شاخص ترین قواعد حاکم بر حیات شهروندان گردید. بطوریکه بازکاوی مولفه های شهرنشینیِ دوران نبوی(ص)، با هدف تبیین عناصر کارآمد شهری از مهمترین حوزه های دین پژوهی محسوب میگردد. این پژوهش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ بدین سوأل اصلی است که در سیاستگذاری محیط شهری پیامبر(ص) کدامیک از راهبردهای کارآمد در تحقق وفاق اجتماعی موثر واقع گردید؟ باستناد منابع کتابخانه ای نتایج نشان می دهد؛ ظهور ایده های نوآورانه و منتظم که ُمنبعث از ذات اسلام بودند، توانست بُن مایه های زندگی شهرنشینیِ پیش از اسلام را دگرگون نماید. بطوریکه راهکارهایی همچون مبارزه با باورهای اختلاف برانگیز و تأکید بر پایبندی به معاهدات، جامعه نو بنیان را در بالاترین سطح زندگی همگرایانه قرار داد. بعلاوه با عینیت یافتن وفاق به منزله طرح واره بنیادین، معیار جدید تابعیت برای شهروندان معین شد و در سایه هنجارهای مشترک مقبول، زیست مؤمنانه محقق گردید.

پیدایی و بالندگی تمدن اسلامی، ریشه در اساس آموزههای اجتماعی و سیاسی برگرفته از مضامین قرآنی دارد. آموزههایی که جامع، حداکثری و متعلق به همه زمانهاست. امروزه نیز در تبیین الزامات تمدن نوین اسلامی، اهتمام متفکران و سیاستگذاران جوامع اسلامی در شناساندن این ارکان تمدن سازِ متمایز و پاسخگو که منبعث از آیات الهیاند، اجتنابناپذیر و امری ضروری به نظر میرسد؛ بنابراین این پژوهش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ به این سؤال اصلی است که از منظر قرآن کریم، کدامیک از آموزههای اجتماعی و سیاسی میتوانند در تبیین الزامات تمدن نوین اسلامی نقشآفرینی نمایند؟ به استناد آیات الهی و مراجعه به منابع کتابخانهای نتایج نشان میدهد آموزههای اجتماعیِ قرآن همچون تواصی به همبستگی، حفظ وحدت امت اسلامی، اخلاقمداری، لزوم حصول عدالت و امنیت اجتماعی از الزامات تربیتی در تبیین تمدن نوین اسلامی محسوب میگردند. همچنین با اتکا به آموزههای تربیت سیاسی در قرآن، دستاوردهایی نظیر تقویت روحیه عزت طلبانه، التزام استقرار حاکمان صالح، توجه به توسعههای اقتصادی و صنعتی و نیز تقویت تجهیزات نظامی و دفاعی باعث تحقق تمدن نوین اسلامی خواهند شد.

اگر قدرت نرم را تعیین کننده قدرت نهایی در تمدن آینده بشری بدانیم و اعتبار عوامل مولّد آنرا، شرط تحقق قدرت نرم،امروزه پیاده روی اربعین با بازنمایی شاخصه های جامعه آرمانی و به تصویر کشاندن کارآمدی عوامل تمدن اسلامی، از منابع قدرت نرم جهان اسلام محسوب میگردد.در این بین ضرورت این پژوهش شناسایی عناصر تمدن اسلامی در پیاده روی اربعین بعنوان قدرت نرم منطقه ای است. لذا پرسش اصلی این است که تجلی عوامل تمدن اسلامی در این مناسک چه تأثیری در نمود قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران داشته است؟ نتایج این پژوهش توصیفی – تحلیلی که بر اساس اسناد کتابخانه ای بدست آمده نشان میدهد مراسم اربعین به موازات تقویت همسویی جوامع اسلامی، باعث ظهور عناصر تمدن اسلامی مانند محوریت ارزشهای الهی ، ظهور امت واحده اسلامی و تحقق همبستگی ملی گردید. بعلاوه تعمیق بیداری اسلامی، شناخت دشمن مشترک و تقویت جبهه مقاومت بعنوان نتایج بازشناسایی هویتی، در خلال پیاده روی به قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده اند. ضمنا انتظام عملی حاصل از اتحاد زائران پیاده، ضمن تامین امنیت بواسطه نهاد مردمی، مقابله با تروریسم را ابعادی جدید بخشید. این گفتمانِ فراملی با تاکید بر تساهل اسلامی و تکیه به ارزشهای مشترک انسانی، امت اربعینی را بعنوان بزرگترین اجتماع تمدنی از مرزها عبور داد و ضمن پیوند ملتها، به هویت یابی جوامع در سطوح تمدنی انجامید. لذا جمهوری اسلامی ایران با اتکاء بدین کارآمدی های تمدن زا، صیانت از دستآوردهای ملی و منطقه ایِ پیاده روی اربعین را بعنوان قدرت نرم در اولویت راهبردها قرار داده است.

به علت نقش سازنده اندیشمندان و تنوع کارکردهای آنان در جوامع، بررسی راﺑﻄه بین نهادهای دولتی و طبقات علمی از اهم مطالعات تاریخی محسوب می شود. به طور مسلم، بدون آگاهی از نیازمندی های سیاسی حکومت ها، تبیین این مسئله ممکن نخواهد بود؛ چون گرچه استقبال از علم و عالِم و دستیابی به اندیشمندان، زاییده مجموعه علت ها و عوامل است؛ ولی مواجهه دولتمردان با فرازوفرودهای عصر خویش، در جهت دهی تاریخیِ آن نقش اساسی دارد. با ظهور عباسیان و پایان تفضل عرب بر عجم، هم گرایی بین اصحاب علم حاصل شد و نخستین دولت اسلامی که با سِلاح قلم از خود دفاع می کرد، بنیان گذاشته شد. مقارن با عهد منصور و هارون و ﻣﺄمون، عواملی همچون قرابت بین اهل نظر و تجربه و به ویژه ائتلاف آنها با مرکز خلافت، موجب شد برگ زرینی از عصر نخست عباسی در تارک آیندگان جاودانه بماند. پژوهش حاضر در یک بررسی توصیفی- تحلیلی و با مراجعه به منابع و داده های کتابخانه ای، ضمن ﺗﺄیید نقش عالِمان در این دستاورد تاریخی، تلاش می کند تا برخی از الزامات سیاسی را که به استقبال خلفا از اجتماع علمی انجامید، بررسی نماید. نتایج نشان می دهد اهتمام بر ﺗﺄمین شکوه و اقتدارِ بغداد، تلاش در کسب مشروعیت، تعامل با همسایگان غربی، گرایش به شرق باستان، همگامی با گروه فراوانی از اهل سنت و لزوم مهار تشیع از علت های توجه به نخبگان بود. به علاوه، ﺗﺄکید بر اشتراک های گروه های همسو با دستگاه خلافت و تمایل به تقویت آنها و نیز کنترل اقلیت های غیر همسو، بر شدت این توجه افزود.