محمدرضا خلیل نژاد

باغ ایرانی در طول تاریخ طولانی خود از هخامنشیان تا پهلوی، علاوه بر تنوع در هندسه فضایی و طراحی هوشمندانه، بستری برای رفع نیازهای ساکنین و سازندگان باغ بوده و عملکردهای متنوعی داشته­است؛ لذا باغ علاوه بر تأمین فضای تفرّج، پاسخی برای خودکفایی، ملاحظات اقتصادی، کشاورزی و فضایی سازگار با اقلیم مناطق مختلف بوده، به نحوی که علاوه بر عملکرد اصلی، عملکردهای ثانویه و کارکردهای چندجانبه منظر، مورد توجه سازندگان و صاحبان باغ بوده ­است. بیرجند به دلیل موقعیت راهبردی در مرزهای شرقی ایران و اهمیت حکمرانان محلی در دوره قاجار و پهلوی، بستر شکل­گیری و تحول باغ­های مهمی بوده ­است. هدف این پژوهش یافتن چگونگی ادغام عملکر­های مختلف در نظام طراحی باغ­های تاریخی بیرجند و مطالعه تطبیقی منظر چندعملکردی در باغ­های مورد مطالعه است. روش تحقیق، توصیفی – تحلیلی و جمع­آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه­ای و مصاحبه به همراه مطالعات میدانی در سه باغ تاریخی بیرجند (رحیم­آباد، امیرآباد و بهلگرد) است. نتایج نشان می­دهد باغسازان سنتی در طراحی باغ‌های بیرجند به چگونگی ادغام عملکردهای مختلف در نظام طراحی، با هدف طراحی و ساخت فضایی چندمنظوره اندیشیده­اند. منظر چندعملکردی در باغ­های مورد مطالعه از الگوی منظر چندعملکردی وزن­دار پیروی می­کنند؛ لذا در منظر چندعملکردی وزن­دار، زمین، قادر به ارائه و تأمین بیش از یک عملکرد و در عین حال برآورده­کردن چندین نیاز مختلف اما متجانس می­باشد. طراحی منظر چندعملکردی باغ­های تاریخی باعث تلفیق باغ­های زینتی و کشاورزی مثمر شده­است. در ضمن عملکرد اصلی باغ­های رحیم­آباد، بهلگرد و امیرآباد به ترتیب: پذیرایی، تولیدی و سیال است. همچنین باید گفت که از میان سه الگوی اصلی منظر چندعملکردی (موزاییکی، وزن­دار و بنیادین) باغ­های مورد مطالعه دارای الگوی منظر چندعملکردی وزن­دار (تلفیق چند عملکرد متجانس در یک فضای واحد) است.