جمشید ترابی

شعر فارسی در دوره بازگشت ادبی در موضوعات گوناگون به تقلید از ادبیات سنتی بویژه شعر فارسی قرن های چهارم تا نهم هجری پرداخت. سرودن اشعار حماسی به سبک گذشته یکی از این موضوعات بود. شاعران حماسه سرا در این دوره می کوشیدند در سرود های خود متأثر از سبک فردوسی یا به طور کلی سبک حماسی، آثار خود را شکوهمند جلوه دهند. موضوعات دینی نیز یکی از زمینه های سرودن منظومه های حماسی بود. منظومه خداوندنامه فتحعلی خان صبای کاشانی (1238- 1179 ق) یکی از منظومه های حماسی دینی دوره بازگشت ادبی در بیان معجزات پیامبر اسلام(ص) و شرح دلاوری ها و پهلوانی های حضرت علی(ع) در غزوات و جنگ های صدر اسلام است. این مقاله با هدف شناخت بیشتر ویژگی های زبانی و بلاغی این متن حماسی، برخی مختصّات آن را به روش توصیفی و تحلیلی شرح کرده است. در بررسی شاخص های اصلی زبان حماسی در این منظومه، معلوم گردید که صبای کاشانی در اغلب سطوح زبان حماسی، بویژه واژگان و ترکیبات و توصیفات عینی و ذهنی متناسب با صحنه های رزمی از مختصّات زبان معیار حماسی استفاده کرده است. در برخی از وجوه آن مانند موسیقی کناری، نحو کلام و صور خیال (از جمله استعاره و تشبیه)، ضمن استفاده از دسترنج پیشینیان، ابتکار عمل نیز داشته و در مواردی ضعف و کاستی نشان داده است. آگاهی از این ویژگی ها در این منظومه، می تواند در شناخت کیفیّت زبان حماسی در حماسه های دینی و چگونگی تحوّل زبان حماسی مفید باشد.