محمدمهدی غفاری

امروزه، مسائل مربوط به محیط زیست تقریباً بر تمام فعالیتهای انسانی، به ویژه در بخشهای تجارت و صنعت، تأثیرگذارند و در مرکز توجهات مردم، دولتها و حتی روابط بین الملل قرار دارند. اعلام سالهای 2005 تا 2014 به عنوان دهه آموزش توسعه پایدار را می توان به منزله هشداری تلقی کرد که سازمان ملل جامعه جهانی را به جنبش بیداری زیست محیطی برای ارتقای بیشتر توسعه پایدار فرا خوانده است. این فراخوان نظامهای آموزش و پژوهش مهندسی کشورهای جهان را با چالشهای جدی روبه رو کرده است. پیرو این دعوت صاحبنظران و متخصصان متهعد به تحکیم بنیانهای توسعه پایدار مصرانه دانشگاههای مهندسی کشورهای صنعتی را به بازنگری در برنامه های درسی و دگرگون سازی ساختارهای پژوهشی برای به حداقل رساندن اثرهای منفی ناشی از فعالیتهای مهندسی بر محیط زیست ترغیب می کنند. در عین حال، کشورهای در حال توسعه تلاش خود را بر ایجاد زیرساختهای مورد نیاز برای بهبود و ارتقای شرایط زندگی شهروندان خود متمرکز کرده اند. از آنجا که یکی از ارکان مهم توسعه پایدار آموزش مهندسان در زمینه های علمی و کسب مهارتهای حرفه ای است، بار این مسئولیت بر عهده دانشکده های مهندسی است تا مهندسان را از آثار و خطرهای ناشی از تصمیمات آتی آنان بر محیط زیست آگاه سازند. در این مقاله با مرور تجربه های کشورهای صنعتی در به کارگیری مفاهیم بنیادی توسعه پایدار برای اصلاح نظام آموزش و پژوهش مهندسی، چالشهای پیش روی آموزش و پژوهش مهندسی تحلیل و بررسی و تلاش شده است با مرور تجربه های جهانی، راهبردی برای تدوین چارچوب یا نقشه راه توسعه پایدار برای آموزش مهندسی ایران ارائه شود.

هدف از مطالعات آینده نگری فناوری در کشور ژاپن ارائه و تجزیه و تحلیل اطلاعات اساسی مورد نیاز دولت در امر سیاستگذاری علم و فناوری، مدیریت پژوهش و توسعه، برنامه ریزی آموزش عالی در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی، بنگاههای اقتصادی و... است. تحقق مطالعات آینده نگری فناوری با ویژگیهای سازمانهای دولتی که با مقولات علم و فناوری سر وکار دارند و همچنین، با عوامل مختلف اقتصادی اجتماعی جاری در زمان اجرای برنامه، ارتباط تفکیک ناپذیری دارند. در نتیجه کشمکش ها و مباحثات طولانی که در اواسط دهه 1990 به دلیل بروز رکود اقتصادی در ژاپن آغاز شد، نظام دولتی را با تغییر و تحولات شدیدی رو به رو ساخت [1]. دولت ژاپن برنامه جامع «سیاستگذاری علم و فناوری در قرن بیست و یکم» را که توسط « شورای علوم ژاپن»، که نهادی وابسته به دفتر نخست وزیری و مشتمل بر نخبگان علمی و دانشمندان برجسته است، به تصویب رساند. در این مقاله با استناد به گزارشهای ارائه شده توسط «مؤسسه ملی سیاستگذاری علم و فناوری» و «وزارت آموزش، فرهنگ، ورزش و علم و فناوری ژاپن» مطالعات آینده نگری و سیاستهای علمی دولت بررسی شده است. در این خصوص، ابتدا ابعاد اساسی نظام علم و فناوری کشور ژاپن و تغییر و تحولات آن از اوایل دهه 1990 میلادی ارائه و سپس، با بررسی مطالعات آینده نگری فناوری، نتایج ششمین (1997) و هفتمین (2001) دوره آینده نگری ژاپن و در نهایت، اولویتهای مورد نظر در توسعه این کشور ارائه شده

  تأکید اصلی سیاستگذاری علم و فناوری بر سه محور خلق دانش، انتشار دانش و بهره برداری از دانش است. اگر به سمت و سوی ارتقای علم و فناوری توجه شود، بی شک راه تولیدات فناوری از مسیر تولیدات علمی می گذرد. علم نیز با تولیدات علمی و به کارگیری فناوری های جدید متحول می شود و ضروری است که در این خصوص چگونگی رشد و توسعه این دو متناوباً بررسی و ارزیابی شود. برای هرکشوری ارزیابی توسعه علم و فناوری در ابعاد مختلف یکی از وظایف عمده سازمان ها و نهاد های سیاستگذار است که می تواند به روش های مختلفی از جمله مطالعات تطبیقی انجام شود. بررسی تطبیقی تجارب سایر کشورها به خصوص کشورهایی که طی سه دهه گذشته شرایط مشابهی با کشور ما داشته اند، می تواند موقعیت کشور را از نظر شاخص های اصلی تولید علم و فناوری تعیین کند و راه را برای هر گونه سیاستگذاری و برنامه ریزی آینده هموار سازد. در این مقاله تلاش شده است. تا ضمن مطالعه شاخص های اصلی تولید علم و فناوری در جهان، مقایسه تطبیقی از نظر تولیدات علمی در هر یک از زمینه های علوم مهندسی با کشور کره جنوبی که در شروع شرایط نسبتاً یکسانی با کشور ما داشته است، صورت گیرد. روند تولیدات علمی و ثبت اختراعات در سال های 1981 تا 2004 برای هر دو کشور هم برای هر یک از رشته های مهندسی و هم به صورت کلی برای علوم مهندسی مشخص و مقایسه شده است. در ادامه تولیدات علمی ایران در سال های 1981 تا 2003 با چند کشور دیگر منطقه با تاکید بر علوم مهندسی مقایسه و رشد تعداد محققان نیز ارزیابی شده است.

 یکی از مهم ترین ویژگی های جوامع پیشرفته امروزی دانش بنیانی شدن آنهاست. در چنین جوامعی بهره گیری از دانش و علم اساس کلیه فعالیت ها و تصمیم گیری هاست و از طرفی، هرگونه برنامه ریزی غالباً با توجه به توسعه پایدار طراحی و اجرا می شود. در الگوی توسعه پایدار هر کشور، توسعه صنعتی یکی از محورهای عمده و اساسی آن محسوب می شود. توسعه صنعتی به افزایش مهارت ها و قابلیت ها؛ یعنی توسعه علمی و فناوری وابسته است که مهندسان مجرب، مسئول، متعهد، وطن دوست،پزتلاش و کوشا و نیز اجرای پژوهش موتور محرکه آن محسوب می شوند. در این پژوهش تلاش شده است تا با توجه به نظام توسعه پایدار، سازمان های مسئول پیشبرد علم و فناوری در کشور مشخص و چگونگی تعامل آنها با یکدیگر، به خصوص با نظام مهندسی، با تأکید بر نهادینه شدن دانش و علم بر همه فعالیت ها، طرح ها و برنامه ها شرح داده شود. نظام ملی نوآوری به عنوان ساختاری مناسب برای هدفمند ساختن سیاست های کلان علم و تکنولوژی کشور شناسایی و بررسی و بر زمینه های مناسب برای پیاده سازی تفکرات علمی در عرضه دانش و تکنولوژی تأکید شده است. در نهایت، الگوی مفهومی سیاستگذاری توسعه علمی و فناوری برای خلق دانش، انتشار دانش و بهره برداری از دانش برای توسعه و ارتقای کشور با تکیه بر نظام نوآوری در حوزه مهندسی تدوین و ارائه شده است

آموزش مهندسی نظیر هر نوع آموزش دیگر و در هر نوع آموزش دیگر و در هر مقطع تحصیلی دارای نظام و ویژگی هایی است که بدون شناخت و تعریف و تدوین آنها بهره وری نظام آموزشی کاهش می یابد و نتیجه مطلوب از آن حاصل نمی شود. در مقاله حاضر که بر گرفته از دو پروژه: 1. تحلیل تاریخی آموزش مهندسی در ایران و جهان(فرهنگستان علوم، 1377) 2. تدوین الگوی نظام آموزشی مهندسی مواد(فرهنگستان علوم، 1383) است، پس از بررسی های مختصری در طبقه بندی های آموزش، عوامل مؤثر و ارکان نظام های آموزشی و نظام آموزش مهندسی شناسایی و تعریف می شود. هرچند این مقاله می تواند در برنامه ریزی های کلیه نظام های آموزشی و تخصص های گوناگون مورد استفاده قرار گیرد، ولی کلیات آن با توجه به تعریف مهندسی و مقاله های آموزش مهندسی به سمت آموزش مهندسی جهت یافته است و در ذکر مثال ها و شواهد نیز عموماً به مهندسی مواد استناد شده است.

ما در آستانه ورود به عصر شتاب هستیم. مدل های پیکربندی زیر ساخت های جامعه که بر اساس مدل تغییرات خطی بنا شده اند نیاز به بازآفرینی و افکندن طرحی نو دارند. به واسطه قدرت انفجاری رشد نمایی توسعه، پیشرفت تحولات در قرن بیست و یکم در مقایسه با آهنگ رشد فعلی جهان معادل 20000 سال خواهد بود و در چنین وضعیتی سازمان ها ناگزیرند با سرعت هرچه بیستر خود را بازآفرینی کنند.

برای هر فرد و سازمانی بعضی از امور نسبت به سایر امور از اهمیت خاصی برخوردار است. اما یک مسئله معلوم و حتمی است و آن اینکه: ما در دنیای تغییر و تحول زندگی می کنیم. پیش بینی آینده و کسب آمادگی برای رو به رو شدن با آن یک نیاز حیاتی است و این آینده نگری است.

برای هر فرد و هر سازمانی بعضی از امور نسبت به سایر امور از اهمیت خاصی برخوردار است. اما یک مسئله معلوم و حتمی است و آن اینکه ما در دنیای تغییر و تحول زندگی می کنیم. پیش بینی آینده و کسب آمادگی برای رو به رو شدن با آن یک نیاز حیاتی است و این آینده نگری است.