حامد پورحشمتی درگاه

إنّ الاهتمام بالبنیه الزمنیه فی الشعر السردی المعاصر یعرّض القارئ لتعدّد الأزمنه الّتی تتداخل فی قصیده واحده وتؤدّی إلی تشکیل مفارقه زمنیه یقوم السارد بإیرادها فی مسار السرد لتحقیق أغراض فنّیه یقتضیها النصّ. یعدّ الاستباق أحد جناحی المفارقه الزمنیّه فی نظریه جیرار جینیت ویشیع استخدامه فی الشعر الحدیث لما فیه من مرونه بالغه یحظی بها لتسییر الحوادث القدیمه والحاضره وتغییرها الزمنیّ إلی الأمام دون الإخلال بوحده النصّ ونسیجه. تساعد تقنیه الاستباق فی شعر فاروق جویده ورضا براهنی علی معرفه تطوّرات زمنیّه ممکنه فی ترتیب الأحداث والشخصیّات، وتساهم فی تشریک القارئ فی مسیره تطوّرات النصّ والردّ علی أسئله وشبهات تخالجه أحیاناً. تعتمد هذه الدراسه علی المنهج الوصفیّ – التحلیلیّ کما تفید من الدعائم النقدیّه فی المدرسه الأمریکیّه للأدب المقارن رامیه إلی إجلاء وظائف تقنیه الاستباق السردیّ فی شعر فاروق جویده ورضا براهنی. تمکّن هذا البحث من الوصول إلی أنّ تقنیه الاستباق فی شعر فاروق جویده ورضا براهنی تفید بمحاوله الشاعرین المستمیته لتحقیق المفاجأه الزمنیّه فی مسیره السرد عبر تطبیق ثلاثه أنواع استشرافیّه یحمل أیّ منها مهمّته الخاصّه، منها الاستباق التمهیدیّ الّذی یهدف فی بدایه بعض أشعار فاروق جویده إلی حدس تطوّرات الفضاء الخارجیّ للنصّ علی خلاف الإشارات الزمنیّه الّتی یستهدفها رضا براهنی فی فاتحه بعض القصائد متمیّزه بحتمیّه الوقوع فی المستقبل. أمّا الاستباق الإعلانیّ فی شعر فاروق جویده فله صراحه أکثر فی إضاءه الأحداث المقبله قیاساً لما جاء فی شعر رضا براهنی. لا یخضع الاستباق الداخلیّ فی شعر فاروق جویده إلّا لخفض نقصانات المستقبل وفی شعر براهنی لترسیخ الأحداث القادمه، وفی النهایه یؤدّی الاستباق الخارجیّ عند فاروق جویده مهمّه توسعه فضاء السرد ویساعد عند رضا براهنی علی إدراک حقائق السرد الحاضر. 

ارتباطی که بین عناصر و سازه های یک پاره گفتار وجود دارد، موجب معنامندی کلام می گردد. نظریه همکاری گرایس که از آن با عنوان «اصول همکاری» یاد می شود، شامل چهار اصل «کمیت»، «کیفیت»، «ارتباط» و «شیوه بیان» است که هِرْبِرت پِل گرایس، فیلسوف تحلیل زبان (1913-1988) مخاطب را در گفتگو به رعایت این اصول ملزم می داند. بر پایه این دیدگاه، اگر یک یا هر دو طرف گفتگو از این اصول عدول نمایند، کلام آن ها دارای معنای ضمنی و تلویحی می گردد. سوره مجادله که از برخی عناصر روایی از جمله مکالمه برخوردار است، قابلیت خوانش از منظر اصول چهارگانه گرایس را دارد. لذا پژوهش حاضر بر آن بوده تا به شیوه توصیفی- تحلیلی، نقض اصول مکالمه ای گرایس را در سوره مجادله بررسی کند و از این رهگذر، کارکرد آن نقض ها را در ایجاد معانی تلویحی و فرامتنی تحلیل نماید. نتایج حاصل از این جستار بیانگر این مطلب است که نباید چنین پنداشت که عدم رعایت اصول چهارگانه گرایس معنامندی کلام را در سوره مجادله خدشه دار می سازد، بلکه پیام های تلویحی و انگیزه های متفاوتی از جمله تعلیم آداب معاشرت، سنجش خلوص نیت اغنیا، هشدار و انذار، اهانت عامدانه، اشاره به صفت اعلمیت خداوند و غیره سبب نقض اصول گرایس در این سوره شده است که گوینده، این شیوه گفتمانی را ضمن کاربست سازوکارهایی همچون کنایه، اغراق، تناسی تشبیه و غیره، تأثیرگذارتر از رد و بدل کردن اطّلاعات با عنایت به ساختار ظاهری کلمات می یابد.