صدیقه تقوی اصل

آیرونی نوعی صنعت ادبی است که تضادهای معنایی را دوچندان می کند و خاصیّت چندپهلوبودن آن، باعث به چالش کشیدن ذهن مخاطب می شود. این نوع ادبی در ادبیات فارسی معادل اصطلاحاتی مانند طنز، کنایه، مطایبه، تجاهل العارف، مدح شبیه به ذم، ایهام، تضاد، تناقض و... آمده است. سعدی و عبید دو نویسنده توانا در زمینه سخن کنایه آمیز در دو قرن متوالی هستند که با دوگانه گویی های خاص خود باعث نوعی طنز در بافت کلامشان شده اند؛ به همین سبب این پژوهش بر آن است تا جلوه های آیرونی را با توجه به اوضاع سیاسی و اجتماعی آن روزگار در کتاب گلستان و اخلاق الأشراف بررسی و مقایسه کند و از این راه، بهتر به درک لایه های زیرین متن پی برد. مقاله ابتدا به روش تحلیلی توصیفی، بر اوضاع سیاسی اجتماعی عصر هر دو نویسنده توجه دارد؛ سپس به بررسی و مقایسه انواع آیرونی در دو کتاب، همراه با شاهدمثال می پردازد. برپایه یافته های این پژوهش، بیشترین گونه آیرونی به کاررفته در گلستان با توجه به شرایط حاکم بر جامعه و همچنین خفقان سیاسی و اجتماعی آن دوران که سایه طنز و پوشیدگی کلام را در بافت متن کتاب ایجاد کرده است از نوع آیرونی ساختاری، موقعیّت، تقدیری و کلامی است؛ همچنین در اخلاق الأشراف ، بیشترین نوع آیرونی، بلاغی است و شاهد خاصی از گونه ساختاری، رادیکال، تقدیری، نمایشی و رمانتیک در این اثر دیده نشد.